LIBER XXV
I
1. Et hanc quidem noctem nullo siderum
fulgore splendentem, ut solet
in artis rebus et dubiis, exegimus, nec sedere quoquam auso nec
flectere in quietem lumina prae timore. ubi vero primum dies
inclaruit, radiantes loricae limbis
circumdatae ferreis et corusci
thoraces longe prospecti adesse regis copias indicabant.
2.
hocque viso
accensum properantem congredi militem dirimente fluvio brevi
prohibuit imperator, et
non procul a vallo ipso inter excursatores
nostros et Persicos proelio acri conserto Machameus
cecidit ductor
unius agminis nostri. cui propugnaturus Maurus frater, dux postea
Phoenices, cum
germani trucidasset interfectorem, obvium quemque
perterrens, infirmatus et ipse umerum telo,
pallescentem morte
propinqua Machameum extrahere pugna viribus valuit magnis.
3. Et cum
fatiscerent vix toleranda aestuum magnitudine crebrisque
congressibus partes, ad ultimum
hostiles turmae gravi sunt repulsa
discussae. hinc recedentibus nobis longius Saraceni nostrorum
metu
peditum repedare conpulsi, paulo
post innexi Persarum multitudine ocius inruebant, Romana
inpedimenta
rapturi, verum viso imperatore ad alas subsidiarias reverterunt:
4. qua
ex regione
profecti ad Hucumbra nomine villam pervenimus, ubi per
biduum omnibus ad usum congruis, et
satietate quaesita frumenti, ultra
spem recreati discessimus, et confestim absque his, quae
tempus vehi
permisit, reliqua flammis exusta sunt.
5. Postridie exercitu sedatius procedente,
extremos, qui eo die forte
cogendorum agminum officia sustinebant, nec opinantes Persae adorti
negotio levi interfecissent, ni proximus equitatus noster hoc ocius
intellecto per patulas
valles late diffusus tantam molem discriminis,
vulneratis, qui supervenerant, reppulisset.
6.
in hac cecidit pugna Adaces
nobilis satrapa, legatus quondam ad Constantium principem missus ac
benigne susceptus, cuius exuviis interfector Iuliano oblatis remuneratus est
ut decebat.
7.
eodem die Tertiacorum a equestris numerus a legionibus
incusatus est quod, cum ipsae hostium
adversas inrumperent acies, illi
paulatim dilapsi alacritatem paene totius minuissent exercitus.
8. unde ad
indignationem iustam imperator erectus ademptis signis hastisque
diffractis omnes
eos, qui fugisse arguebantur, inter inpedimenta et sarcinas
et captivos agere iter inposuit,
ductore eorum, qui solus fortiter
decertarat, aliae turmae adposito, cuius tribunus turpiter
proelium
deseruisse convincebatur.
9. abiecti sunt autem sacramento etiam alii
quattuor ob
flagitium simile vexillationum tribuni: hoc enim correctionis
moderamine leniori inpendentium
consideratione difficultatum contentus
est imperator.
10. Progressi itaque septuaginta stadia,
attenuata rermn omnium copia,
herbis frumentisque crematis, ex flammis ipsis raptas fruges et
pabula, ut
quisque vehere potuit, conservavit.
11. hoc etiam loco relicto cum ad tractum
Maranga appellatum omnis
venisset exercitus, prope lucis confinia inmensa Persarum apparuit
multitudo cum Merene equestris magistro militiae filiisque regis duobus et
optimatibus
plurimis.
12. erant autem omnes catervae ferratae ita per
singula membra densis lamminis
tectae, ut iuncturae rigentes conpagibus
artuum convenirent, humanorumque vultuum simulacra ita
capitibus
diligenter apta, ut inbracteatis corporibus solidis ibi tantum incidentia tela
possint haerere, qua per cavernas minutas et orbibus oculorum adfixas
parcius visitur, vel per
supremitates narium angusti spiritus emittuntur.
13.
quorum pars contis dimicatura stabat
immobilis, ut retinaculis aereis fixam
existimares, iuxtaque sagittarii, cuius artis fiducia ab
incunabulis ipsis gens
praevaluit maxima, tendebant divaricatis brachiis flexiles arcus, ut
nervi
mammas praestringerent dexteras, spicula sinistris manibus cohaererent,
summaque peritia
digitorum pulsibus argutum sonantes harundines
evolabant vulnera perniciosa portantes.
14.
post hos elephantorum
fulgentium formidandam speciem et truculentos hiatus vix mentes pavidae
perferebant, ad quorum stridorem odoremque et insuetum aspectum magis
equi terrebantur.
15.
quibus insidentes magistri manubriatos cultros dexteris
manibus inligatos gestabant, acceptae
apud Nisibin memores cladis, et si
ferociens animal vires exuperasset regentis, ne reversum per
suos, ut tunc
acciderat, conlisam sterneret plebem, vertebram, quae caput a cervice
disterminat,
ictu maximo terebrabant. exploratum est enim aliquando ab
Hasdrubale Hannibalis fratre ita
citius vitam huius modi adimi beluarum.
16.
quibus non sine magno terrore perspectis,
stipatus armatarum
cohortium globis cum primatibus fidentissimus imperator
ut flagitabat maior
vis et atrocior, lunari acie sinuatisque lateribus
occursuros hosti manipulos instruebat.
17.
et ne sagittariorum procursus
nostrorum cuneos disiectaret, inlatis concitatius signis
spiculorum
impetum fregit, datoque ad decernendum sollemniter signo denseti
Romani pedites
confertas hostium frontes nisu protruserunt acerrimo.
18.
et fervente certaminum mole,
clipeorum sonitus et virorum armorumque
lugubre sibilantium fragor, nihil perpetiens iam
remissum, campos cruore
et corporum strage contexit, effusius cadentibus Persis, quibus saepe
languidis in conflictu artius pes pede conlatus graviter obsistebat, pugnare
fortiter eminus
consuetis et, si inclinatas suorum copias senserint, cedendo
in modum imbrium pone versus
directis sagittis hostes a persequendi
fiducia deterrere. pulsis igitur pondere magnarum virium
Parthis miles solis
cursu flammeo diu lassatus, signo in receptum dato in tentoria repedat ad
audenda deinceps maiora sublatus.
19. In hoc proelio Persarum maior, ut dictum est, apparuit
strages,
nostrorum admodum levis. eminuit tamen inter varios certaminum casus
Vetranionis mors
viri pugnacis, qui legionem Ziannorum regebat.
II
1. Post quae triduo indutiis destinato, dum suo quisque vulneri
medetur
vel proximi, commeatibus nos destitutos inedia cruciabat iam non ferenda:
et quoniam
frugibus exustis
et pabulis homines in discrimen ultimum venerant et iumenta, ex eo cibo,
quem
animalia tribunorum vehebant et comitum, imae quoque militum
plebi penitus indigenti pars
distributa est magna.
2. et imperator, cui non
cuppediae ciborum ex regio more sed sub
columellis tabernaculi parvis
cenaturo, pultis portio parabatur exigua, etiam munifici
fastidienda
gregario, quicquid ad ministeria postulabatur, per contubernia paupertina
sui securus
egessit.
3. ipse autem ad sollicitam suspensamque quietem
paulisper protractus cum somno ut
solebat depulso, ad aemulationem
Caesaris Iulii quaedam sub pellibus scribens obscuro noctis
altitudine sensus
cuiusdam philosophi teneretur, vidit squalidius, ut confessus est proximis,
speciem illam Genii publici, quam, cum ad Augustum surgeret culmen,
conspexit in Galliis, velata
cum capite Cornucopia per aulaea tristius
discedentem.
4. et quamquam ad momentum haesit
stupore defixus, omni
tamen superior metu ventura decretis caelestibus commendabat, relictoque
humi strato cubili, adulta iam excitus nocte et numinibus per sacra
depulsoria supplicans,
flagrantissimam ffcem cadenti similem visam, aeris
parte sulcata, evanuisse existimavit,
horroreque perfusus est, ne ita aperte
minax Martis apparuerit sidus.
5. Erat autem nitor
igneus iste, quem diaissonta nos appellamus, nec
cadens umquam nec terram contingens. corpora
enim qui credit caelitus
posse labi, profanus merito iudicatur et demens. fit autem hic habitus
modis conpluribus, e quibus sufficiet pauca monstrare
6. scintillas quidam
putant ab
aetherio candentes vigore, parumque porrectius tendere
sufficientes, extingui, vel certe
radiorum flammas iniectas nubibus densis
acri scintillare contactu, aut cum lumen aliquod
cohaeserit nubi. id enim
in stellae speciem figuratum decurrit quidem dum viribus ignium
sustentatur: amplitudine vero
spatiorum exinanitum in aerium solvitur corpus ad substantiam
migrans, cuius adtritu incaluit nimio.
7. Confestim itaque ante lucis primitias Etrusci
haruspices accersiti
consultique, quid astri species portenderet nova, vitandum esse
cautissime
responderunt nequid tunc temptaretur: ex Tarquitianis libris
in titulo de rebus divinis id
relatum esse monstrantes, quod face in
caelo visa committi proelium vel simile quicquam non
oportebit.
8. quo
etiam id inter alia multa spernente orabant haruspices saltem aliquot
horis
profectionem differri, et ne hoc quidem sunt adepti imperatore
omni vaticinandi scientiae
reluctante, sed exorto iam die promota sunt
castra.
III
1. Hinc nos egressos Persae cum saepe adflicti peditum
stabiles
pugnas horrerent, structis insidiis occulte comitabantur, altrinsecus
viantes catervas a
celsis collibus explorando, ut id suspicans miles ad
usque perpetuum diem nec vallum erigeret
nec sudibus se communiret.
2. dumque teguntur firmiter latera et exercitus pro locorum situ
quadratis quidem sed laxis incedit agminibus, invasa subito terga pone
versus arma cogentium
principi indicatur, etiam tum inermi ad speculanda
anteriora progresso.
3. qua concitus clade
oblitus loricae, scuto inter
tumultum adrepto, properans ultimis ferre suppetias, revocatur alio
metu,
qui etiam antesignanos, unde discesserat, paria perpeti nuntiabat.
4. quae
dum sine
respectu periculi sui redintegrare festinat, ex alia parte
cataphractorum Parthicus globus
centurias adoritur medias, ac sinistro
cornu inclinato acriter superfusus, faetorem
stridoremque elephantorum
inpatienter tolerantibus nostris contis et multiplicatis missilibus
decernebat.
5. verum principe volitante inter prima discrimina proeliorum
exilivit nostra
succinctior armatura, aversorumque Persarum et beluarum
suffragines concidebat et dorsa.
6.
quos cum Iulianus cavendi inmemor
diffluxisse trepidos, elatis vociferando manibus aperte
demonstrans,
irasque sequentium excitans, audenter effunderet semet in pugnam,
clamabant hinc
inde candidati, quos disiecerat terror, ut fugientium molem
tamquam ruinam male conpositi
culminis declinaret, et - incertum unde -
subita equestris hasta, cute brachii eius
praestricta, costis perfossis haesit
in ima iecoris fibra.
7. quam dum avellere dextra manu
conatur, acuto
utrimque ferro digitorum nervos sensit excisos, et provolutus iumento
praesentiumque veloci concursu relatus in castra, medicinae ministeriis
fovebatur.
8. moxque
ubi lenito paulisper dolore timere desiit, magno
spiritu contra exitium certans arma poscebat
et equum, ut reviso proelio
suorum fiduciam repararet ac videretur sui securus alienae salutis
sollicitudine vehementer adstringi: eo vigore licet in negotio dispari, quo
Epaminondas ille
dux inclitus letaliter apud Mantiniam saucius et revectus
ex acie conquirebat sollicite
scutum.
quod cum vidisset propius, laetior vi vulneris interiit, et qui
animam intrepidus amittebat,
iacturam clipei formidavit.
9. sed cum vires
parum sufficerent voluntati sanguinisque
profluvio vexaretur, mansit
immobilis, ideo spe deinceps vivendi absumpta, quod percunctando
Phrygiam appellari locum ubi ceciderat conperit. hic enim obiturum se
praescripta audierat
sorte .
10. reducto ad tentoria principe, incredibile
dictu est, quo quantoque ardore miles
ad vindictam ira et dolore ferventior
involabat, hastis ad scuta concrepans, etiam mori si
tulisset fors
obstinatus. et quamvis offundebatur oculis altitudo pulveris, et aestus
calescens
officeret alacritati membrorum, tamen velut exauctoratus
amisso ductore sine sui parsimonia
ruebat in ferrum.
11 . contra animosius
:Persae sagittarum volantium crebritate conspectum
sui rapiebant
oppositis, quos elephanti tardius praecedentes magnitudine corporum
stridorumque
horrore pavorem iumentis incutiebant et viris.
12. concursus
itaque armatorum et cadentium
gemitus, equorum flatus, tinnitus ferri
procul audiebatur, quamdiu satietate vulnerum partibus
fessis nox diremit
certamina iam tenebrosa.
13. quinquaginta tum Persarum optimates et
satrapae cum plebe maxima ceciderunt, inter has turbas Merena et
Nohodare potissimis ducibus
interfectis. obstupescat magniloquentia
vetustatis diversis in locis proelia viginti Marcelli
Sicinium Dentatum
adiciat ornatum militarium multitudine coronarum: miretur super his
Sergium,
qui viciens et ter vulneratus est in variis pugnis, ut fertur, cuius
posteritatis ultimus
Catilina claras gloriarum adoreas sempiternis maculis
obumbravit.
deformabat tamen tristitia
laetiores eventus.
14. dum haec enim post
discessum ducis ubique aguntur, exercitus cornu
dextro defatigato et
Anatolio interfecto, qui tunc erat officiorum magister, Sallustius
praefectus actus in exitium praeceps et opera sui apparitoris ereptus,
Phosphorio amisso
consiliario, qui ei aderat, casu evasit et fuga:
quidamque milites per multa discrimina
occupato castelli vicini praesidio
post diem denique tertium iungi exercitui potuerunt.
15.
Quae dum ita aguntur, Iulianus in tabernaculo iacens circumstantes
adlocutus est demissos et
tristes: «advenit, o socii, nunc abeundi tempus e
vita inpendio tempestivum, quam reposcenti
naturae ut debitor bonae fidei
redditurus exulto, non ut quidam opinantur adflictus et maerens,
philosophorum sententia generali perdoctus, quantum corpore sit beatior
animus, et contemplans,
quotiens condicio melior a deteriore secernitur,
laetandum esse potius quam dolendum. illud
quoque advertens quod etiam
dii caelestes quibusdam piissimis mortem tamquam summum praemium
persolverunt.
16. munus autem id mihi delatum optime scio, ne
difficultatibus subcumberem
arduis, neve me proiciam umquam aut
prosternam, expertus quod dolores omnes ut insultant
ignavis, ita
persistentibus cedunt.
17. nec me gestorum paenitet aut gravis flagitii
recordatio stringit vel cum in umbra et angulis amendarer, vel post
principatum susceptum: quem
tamquam a cognatione caelitum defluentem
inmaculatum, ut existimo, conservavi, et civilia
moderatius regens et
examinatis rationibus bella inferens et repellens, tametsi prosperitas
simul
utilitasque consultormn non ubique concordent, quoniam coeptorum
eventus superae sibi
vinclicant potestates.
18. reputans
autem iusti esse finem imperii, oboedientium commodum et
salutem, ad tranquilliora semper ut nostis propensior fui, licentiam omnem
actibus meis
exterminans, rerum corruptricem et morum, gaudensque abeo
gestiensque ubicumque me velut
imperiosa parens consideratis periculis
obiecit res publica, steti fundatus, turbines calcare
fortuitorum adsuefactus.
19. nec fateri pudebit, interiturum me ferro dudum didici fide
fatidica
praecinente. ideoque sempiternum veneror numen quod non clandestinis
insidiis nec longa
morborum asperitate vel damnatorum fine decedo, sed
in medio cursu florentium gloriarum hunc
merui clarum e mundo
digressum. aequo enim iudicio iuxta timidus est et ignavus, qui cum non
oportet, mori desiderat, et qui refugiat, cum sit oportunum.
20. hactenus
loqui vigore
virium labente sufficiet. super imperatore vero creando caute
reticeo, ne per inprudentiam
dignum praeteream, aut nominatum quem
habilem reor, anteposito forsitan alio, in discrimen
ultimum trudam. ut
alumnus autem rei publicae frugi, opto bonum post me reperiri rectorem».
21. Post haec placide dicta familiares opes iunctioribus velut supremo
distribuens stilo,
Anatolium quaesivit officiorum magistrum, quem cum
beatum fuisse Sallustius respondisset
praefectus, intellexit occisum
acriterque amici casum ingemuit, qui elate ante contempserat
suum.
22. et
flentes inter haec omnes qui aderant auctoritate integra etiam tum
increpabat,
humile esse caelo sideribusque conciliatum lugeri principem
dicens.
23 quibus ideo iam
silentibus ipse cum Maximo et Prisco
philosophis super animorum sublimitate perplexius
disputans, hiante latius
suffossi lateris vulnere et spiritum
tumore cohibente venarum, epota
gelida aqua, quam petiit medio noctis
horrore, vita facilius est absolutus anno aetatis altero
et tricensimo, natus
apud Constantinopolim, a pueritia usque parentis obitu destitutus
Constanti, quem post fratris Constantini excessum inter conplures alios
turba consumpsit
imperii successorum, et Basilina matre, iam inde a
maioribus nobili.
IV
1. Vir profecto heroicis connumerandus ingeniis, claritudine
rerum et
coalita maiestate conspicuus. cum enim sint, ut sapientes definiunt,
virtutes quattuor
praecipuae, temperantia prudentia iustitia fortitudo,
eisque accedentes extrinsecus aliae,
scientia rei militaris, auctoritas
felicitas atque liberalitas, intento studio coluit omnes ut
singulas.
2. Et primum ita inviolata castitate enituit ut post amissam coniugem
nihil umquam
venereum agitaret: illud advertens, quod apud Platonem
legitur, Sophoclem tragoediarum
scriptorem aetate grandaevum
interrogatum ecquid adhuc feminis misceretur, negantem id
adiecisse, quod
gauderet harum rerum amorem ut rabiosum quendam effugisse dominum et
crudelem.
3. item ut hoc propositum validius confirmaret, recolebat saepe
dictum lyrici Bacchylidis,
quem legebat iucunde id adserentem quod ut
egregius pictor vultum speciosum effingit, ita
pudicitia celsius
consurgentem vitam exornat. quam labem in adulto robore iuventutis ita
caute
vitavit, ut ne suspicione quidem tenus libidinis ullius vel citerioris
vitae ministris
incusaretur, ut saepe contingit.
4. Hoc autem temperantiae genus crescebat in
maius iuvante
parsimonia ciborum et somni, quibus domi forisque tenacius
utebatur. namque in pace victus eius
mensura atque tenuitas erat recte
noscentibus admiranda, velut ad pallium mox reversuri, per
varios autem
procinctus stans interdum more militiae cibum brevem vilemque sumere
visebatur.
5. ubi vero exigua dormiendi quiete recreasset corpus laboribus
induratum, expergefactus
explorabat per semet ipsum vigiliarum vices et
stationum, post haec serias ad artes confugiens
doctrinarum.
6. et si
nocturna lumina, inter quae lucubrabat, potuissent voces ullae
testari,
profecto ostenderant inter hunc et quosdam principes multum interesse,
quem norant
voluptatibus ne ad necessitatem quidem indulsisse naturae .
7. Dein prudentiae eius indicia
fuere vel plurima, e quibus explicari
sufficiet pauca. armatae rei scientissimus et togatae,
civilitati admodum
studens, tantum sibi adrogans quantum a contemptu et insolentia distare
existimabat: virtute senior quam aetate: studiosus cognitionum omnium et
indeclinabilis
aliquotiens iudex: censor moribus regendis acerrimus,
placidus, opum contemptor, mortalia cuncta
despiciens, postremo id
praedicabat, turpe esse sapienti, cum habeat animum, captare laudes ex
corpore.
8. Quibus autem iustitiae inclaruit bonis, multa significant, primo
quod erat pro
rerum et hominum distinctione sine crudelitate terribilis,
deinde quod paucorum discrimine vitia
cohibebat, tum autem quod
minabatur ferro potius quam utebatur.
9. postremo ut multa
praeteream,
constat eum in apertos aliquos inimicos insidiatores suos ita consurrexisse
mitissime, ut poenarum asperitatem genuina lenitudine castigaret.
10. Fortitudinem certaminum
crebritas ususque bellorum ostendit et
patientia frigorum inmanium et fervoris
quoque. corporis
munus a milite, ab imperatore vero animi poscitur. ipse
trucem hostem ictu confecit audacter
congressus, ac nostros cedentes
obiecto pectore suo aliquotiens cohibuit solus: regnaque
furentium
Germanorum excindens et in pulvere vaporato Persidis augebat fiduciam
militis dimicans
inter primos.
11. castrensium negotiorum scientiam plura
declarant et nota: civitatum
oppugnationes et castellorum inter ipsos
discriminum vertices, acies figura multiformi
conpositae, salubriter et
caute castra metata, praetenturae stationesque agrariae tutis
rationibus
ordinatae.
12. auctoritas adeo valuit, ut dilectus artissime, dum timetur, ac
si
periculorum socius et laborum et inter concertationes acerrimas
animadverti iuberet in desides,
et Caesar adhuc sine stipendio regeret
militem feris oppositum gentibus, ut dudum est dictum;
adlocutusque
tumentes armatos, discessurum ad vitam minaretur privatam, ni
tumultuare
desisterent.
13. denique id pro multis nosse sufficiet:
exhortatum eum simplici contione
militem Gallicanum pruinis adsuetum
et Rheno, peragratis spatiis regionum extentis per tepentem
Assyriam ad
usque confinia traxisse Medorum.
14. Felicitas ita eminuit ut ipsis quodammodo
cervicibus Fortunae
aliquam diu bonae gubernatricis evectus victoriosis cursibus difficultates
superstaret inmensas. et postquam ex occidua plaga digressus est, et quoad
fuit in terris,
quievere nationes omnes immobiles ac si quodam caduceo
leniente mundana.
15. Liberalitatis
eius testimonia plurima sunt et verissima, inter quae
indicta sunt tributorum admodum levia,
coronarium indultum, remissa
debita multa diuturnitate congesta, aequata fisci iurgia cum
privatis,
vectigalia civitatibus restituta cum fundis absque his, quos velut iure
vendidere
praeteritae potestates, quodque numquam augendae pecuniae cupidus fuit,
quam cautius apud
dominos servari existimabat, id aliquotiens praedicans
Alexandrum Magnum, ubi haberet thesauros
interrogatum, «apud amicos»
benivole respondisse.
16. Digestis bonis, quae scire potuimus,
nunc ad explicanda eius vitia
veniamus, licet dicta sint carptim. levioris ingenii, verum hoc
instituto
rectissimo temperabat, emendari se cum deviaret a fruge bona permittens.
17. linguae
fusioris et admodum raro silentis, praesagiorum sciscitationi
nimiae deditus, ut aequiperare
videretur in hac parte principem Hadrianum,
superstitiosus magis quam sacrorum legitimus
observator, innumeras sine
parsimonia pecudes mactans, ut aestimaretur, si revertisset de
Parthis,
boves iam defuturos, Marci illius similis Caesaris, in quem id accipimus
dictum:
hoi Boes hoi leukoi Markoi toi Kaisari chairein
an pali nikeseis, ammes
apolometha.
18. Vulgi plausibus laetus, laudum etiam ex minimis rebus intemperans
adpetitor,
popularitatis cupiditate cum indignis loqui saepe adfectans.
19. Verum tamen cum
haec essent, aestimari poterat, ut ipse aiebat,
vetus illa Iustitia, quam offensam vitiis
hominum Aratus extollit in
caelum, eo imperante redisse rursus ad terras, ni quaedam ad
arbitrium
agens interdum ostenderet se dissimilem sui.
20. namque et iura condidit
non
molesta, absolute quaedam iubentia fieri vel arcentia, praeter pauca.
inter quae erat illud
inclemens quod docere vetuit magistros rhetoricos et
grammaticos Christianos, ni transissent ad
numinum cultum.
21. illud
quoque itidem parum ferendum quod municipalium ordinum coetibus
patiebatur iniuste quosdam adnecti vel peregrinos vel ab his consortiis
privilegiis aut origine
longe discretos.
22. Figura talis utique membrorum. mediocris erat staturae, capillis
perquam
pexis et mollibus, hirsuta barba in acutum desinente vestitus,
venustate oculorum micantium
flagrans, qui mentis eius argutias
indicabant, superciliis decoris et naso rectissimo ore paulo
maiore, labro
inferiore demisso, opima et incurva cervice, umeris vastis et latis, ab ipso
capite
usque unguium summitates liniamentorum recta conpage, unde
viribus valebat et cursu.
23. Et
quoniam eum obtrectatores novos bellorum tumultus ad
perniciem rei communis insimulant
concitasse, sciant docente veritate
perspicue, non Iulianum sed Constantinum ardores Parthicos
succendisse,
cum Metrodori mendaciis avidius adquiescit, ut dudum rettulimus plene:
24.
unde
caesi ad internecionem exercitus nostri, capti militares aliquotiens
numeri, urbes excisae,
rapta munimenta vel diruta, provinciae gravibus
inpensis exhaustae, et ad effectum tendentibus
minis cuncta petebantur a
Persis ad usque Bithynos et litora Propontidis.
25. at in Galliis
bellorum
tenore gliscente, diffusis per nostra Germanis, iamque Alpibus ad
vastandam Italiam
perrumpendis nihil, multa et nefanda perpessis
hominibus, praeter lacrimas supererat et
terrores, ubi et praeteritorum
recordatio erat acerba et expectatio tristior inpendentium. quae
omnia
iuvenis iste ad occiduam plagam specie Caesaris missus, regesque pro
mancipiis agitans
ignobilibus cuncta paene mira dictu celeritate correxit.
26. itaque ut orientem pari studio
recrearet, adortus est Persas, triumphum
exinde relaturus et cognomentum, si consiliis eius et
factis inlustribus
decreta caelestia congruissent.
27. et cum sciamus experimento adeo
quosdam
ruere inprovidos, ut bella interdum victi et naufragi repetant
maria, et ad difficultates
redeant, quibus
succubuere saepissime, sunt qui reprehendant paria repetisse principem
ubique
victorem.
V
1. Nec fuit post haec
lamentis aut fletibus locus. corpore enim curato
pro copia rerum et temporis, ut, ubi ipse olim
statuerat, conderetur,
principio lucis secutae, quae erat quintum Kalendas Iulias, hostibus ex
omni latere circumfusis, collecti duces exercitus, advocatisque legionum
principiis et turmarum,
super creando principe consultabant.
2. discissique
studiis turbulentis Arintheus et Victor
et e palatio Constanti residui de
parte sua quendam habilem scrutabantur, contra Nevitta et
Dagalaifus
proceresque Gallorum virum talem ex conmilitio suo quaeritabant.
3. quae
dum
ambiguntur, nulla variante sententia itum est voluntate omnium in
Sallustium
2, eoque
causante morbos et senectutem, honoratior aliquis miles
advertens destinatius reluctantem
«ecquid ageretis» ait «si id bellum vobis
curandum commisisset absens, ut saepe factum est,
imperator? nonne
posthabitis ceteris militem instantibus aerumnis eriperetis? id nunc agite,
et
si Mesopotamiam videre licuerit, utriusque exercitus consociata
suffragia legitimum principem
declarabunt».
4. Inter has exiguas ad tantam rem moras, nondum pensatis
sententiis,
tumultuantibus paucis, ut in rebus extremis saepe est factum,
Iovianus eligitur imperator,
domesticorum ordinis primus, paternis meritis
mediocriter conmendabilis.
erat enim Varroniani
notissimi comitis filius, haut dudum post depositum
militiae munus ad tranquilliora vitae
digressi.
5. et confestim indumentis
circumdatus principalibus, subitoque productus e
tabernaculo per agmina
iam discurrebat proficisci parantia.
6. et quoniam acies ad usque
lapidem
quartum porrigebatur, antesignani clamare quosdam Iovianum audientes
Augustum, eadem
multo maius sonabant: gentilitate enim prope perciti
nominis, quod una littera
6 discernebat,
Iulianum recreatum arbitrati sunt
deduci magnis favoribus ut solebat. verum cum incurvus ille
visus et longior
adventaret, suspicati quod acciderat in lacrimas effusi sunt omnes et
luctum.
7. quod si gravis quidam aequitatis spectator in ultimo rerum
spiritu factum criminatur
inprovide, nauticos idem iustius incusabit,
amisso perito navigandi magistro, saevientibus
flabris et mari, quod clavos
regendae navis cuilibet periculi socio conmiserunt.
8. his ita
caeco quodam
iudicio fortunae peractis, Iovianorum signifer, quos Varronianus rexerat
dudum, cum
novo dissidens principe etiam tum privato, ut patris eius
obtrectator molestus, periculum ex
inimico metuens iam communia
supergresso, discessit ad Persas, ac data dicendi copia quae
sciret, docet
Saporem iam propinquantem, extincto quem verebatur, turbine concitato
calonum ad
umbram imperii Iovianum adhuc protectorem adscitum,
inertem quendam et mollem. hoc ille audito,
quod semper trepidis votis
expetebat et inopina prosperitate elatus, multitudine ex regio
equitatu
adiuncta his, qui dimicavere nobiscum, celeri disposuit gradu agminis nostri
invadi
terga postremi.
VI
1. Quae dum ultro
citroque ordinantur, hostiis pro Ioviano extisque
inspectis, pronuntiatum est eum omnia
perditurum, si intra vallum
remansisset ut cogitabat, superiorem vero fore profectum.
2.
proinde
egredi iam coeptantes adoriuntur nos elephantis praeviis Persae, ad
quorum fremitum
accessumque terribilem equis inter initia turbatis et viris,
Ioviani et Herculiani occisis
beluis paucis, cataphractis equitibus acriter
restiterunt.
3. dein legiones Ioviorum atque
Victorum laborantibus suis
ferentes auxilium, elephantos duo straverunt cum hostium plebe non
parva, et in laevo proelio viri periere fortissimi, Iulianus et Macrobius et
Maximus legionum
tribuni, quae tunc primas exercitus obtinebant.
4.
hisque sepultis ut rerum angustiae
permiserunt, prope confinia noctis cum
ad castellum Sumere nomine citis passibus tenderemus,
iacens Anatolii
corpus est agnitum quod tumultuaria opera terrae mandatum est. hic et
milites
sexaginta cum palatinis recepimus, quos in munimentum vacuum
coxfugisse rettulimus.
5. Secuto
deinde die pro captu locorum reperta in valle castra
ponuntur, velut murali ambitu circumclausa,
praeter unum exitum
eundemque patentem, undique in modum mucronum praeacutis sudibus
fixis.
6.
hocque viso e saltibus nos hostes diversitate telorum et verbis
turpibus incessebant ut perfidos
et lectissimi principis peremptores: audierant
enim ipsi quoque referentibus transfugis, rumore
iactato incerto, Iulianum telo
cecidisse Romano.
7. ausi denique inter haec equitum cunei,
porta
perrupta praetoria, prope ipsum tabernaculum principis advenire, occisis
multis suorum et
vulneratis vi repulsi sunt magna.
8. Egressi exinde proxima nocte Charcham occupavimus locum,
ideo
tuti, quod riparum aggeribus humana manu structis, ne Saraceni deinceps
Assyriam
persultarent, nostrorum agmina nullus ut ante vexabat.
9.
cumque his Kalendis Iuliis stadiis
triginta confectis, civitatem nomine
Duram adventaremus, fatigatis iumentis, vectores eorum
novissimi pedibus
incedentes, a Saracena multitudine circumsaepti protinus interissent, ni
expeditiores turmae nostrorum opem laborantibus attulissent.
10. hos
autem Saracenos ideo
patiebamur infestos, quod salaria muneraque plurima
a Iuliano ad similitudinem praeteriti
temporis accipere vetiti, questique
apud eum, solum audierant, imperatorem bellicosum et
vigilantem ferrum
habere, non aurum.
11. in hoc loco Persarum obstinatione tritum est
quadriduum. nam progredientes nos sequebantur crebris lacessitionibus
retrahentes, et cum
staremus ut pugnaturi, gradum sensim referentes,
moris diuturnis excruciabant. iamque, ut solent
extrema metuentibus etiam
ficta placere, fama circumlata fines haut procul limitum esse
nostrorum,
exercitus vociferans inmodeste dari sibi copiam transeundi Tigridis
flagitabat.
12.
quibus oppositus cum rectoribus imperator, tumentemque iam
canis exortu sideris amnem ostendens,
ne se periculosis committerent
gurgitibus exorabat, nandi inperitos adserens esse conplures,
simulque
adiciens hostiles manus hinc inde margines superfusi fluminis occupasse.
13.
sed cum
haec saepe congeminando refragaretur in cassum, milesque
conclamans magno contentionis fragore
minaretur
extrema, id impetratur aegerrime, ut mixti cum arctois Germanis
Galli amnem primi
omnium penetrarent, ut his magnitudine fluentorum
abreptis residuorum pertinacia frangeretur,
aut si id perfecissent innocui,
transitus fidentior temptaretur.
14. electique sunt ad id
negotium habiles,
qui maxima prae ceteris flumina transmeare in regionibus genuinis a prima
pueritia sunt instituti, et cum latendi copiam nocturna quies daret,
tamquam e transenna simul
emissi, spe citius ripas occupavere contrarias,
Persarumque conculcatis pluribus et truncatis,
quos loca servare dispositos
securitas placido vinxerat somno, efficacis audaciae signum elatis
manibus
contortisque sagulis ostendebant.
15. hoc longe conspecto ardens ad
transitum miles
ea mora tantum modo tenebatur quod utribus e caesorum
animalium coriis coagmentare pontes
architecti promittebant.
VII
1. Quae dum
vanis conatibus agitantur, rex Sapor et procul absens et
cum prope venisset, exploratorum
perfugarumque veris vocibus docebatur
fortia facta nostrorum, foedas suorum strages et
elephantos, quot
numquam rex ante meminerat, interfectos,
exercitumque Romanum continuis
laboribus
induratum post casum gloriosi rectoris non saluti suae, ut memorabat,
consulere sed
vindictae, difficultatemque rerum instantium aut victoria
summa aut morte memorabili finiturum.
2. ob quae reputabat multa et
formidanda: diffusum abunde militem per provincias levi
tessera colligi
posse, expertus et sciens populum suum post amissam maximam plebem
ultimis
terroribus deformatum, simul conperiens in Mesopotamia relictum
haut multo minorem exercitum.
3. quae super omnia hebetarunt eius
anxiam mentem uno parique natatu quingenti viri
transgressi tumidum
flumen incolumes, custodibusque confossis, reliquos consortes suos ad
similem fiduciam concitantes.
4. Haec inter cum neque pontes conpaginari paterentur undae
torrentes, et absumptis omnibus quae mandi poterant utilibus, exacto
miserabiliter biduo,
furebat inedia iraque percitus miles, ferro properans
quam fame ignavissimo genere mortis
absumi.
5. Erat tamen pro nobis aeternum dei caelestis numen, et Persae,
praeter sperata
priores, super fundanda pace oratores Surenam et
optimatetm alium mittunt, animos ipsi quoque
despondentes, quos
omnibus paene proeliis pars Romana superior gravius quassabat in dies.
6.
condiciones autem ferebant difliciles et perplexas, fingentes humanorum
respectu reliquias
excrcitus redire sinere clementissimum regem, quae iubet
si impleverit cum primatibus Caesar.
7. Contra hos cum Sallustio praefecto
mittitur Arintheus, et dum deliberatur examinatius
quid fieri deberet, dies
quattuor sunt evoluti
inedia cruciabiles et omni supplicio tristiores.
8. quo temporis spatio
antequam hi mitterentur, si exabusus princeps paulatim terris
hostilibus
excessisset, profecto venisset ad praesidia Corduenae, uberis regionis et
nostrae,
ex eo loco, in quo haec agebantur, centesimo lapide disparatae.
9. Petebat autem rex
obstinatius, ut ipse aiebat, sua dudum a
Maximiano erepta, ut docebat autem negotium pro
redemptione nostra
quinque regiones Transtigritanas: Arzanenam et Moxoenam et
Zabdicenam
itidemque Rehimenam et Corduenam cum castellis quindecim
et Nisibin et Singaram et Castra
Maurorum, munimentum perquam
oportunum.
10. et cum pugnari deciens expediret, ne horum
quicquam
dederetur, adulatorum globus instabat timido principi, Procopii
metuendum subserens
nomen, eumque adfirmans, nisi rediret, cognito
Iuliani interitu cum intacto milite, quem
regebat, novas res nullo renitente
facile moliturum.
11. hac perniciosa verborum ille
adsiduitate nimia
succensus, sine cunctatione tradidit omnia quae petebantur, difficile hoc
adeptus ut Nisibis et Singara sine incolis transirent in iura Persarum, a
munimentis vero
alienandis reverti ad nostra praesidia Romani
permitterentur.
12. quibus exitiale aliud
accessit et inpium, ne post haec ita
conposita Arsaci poscenti contra Persas ferretur auxilium,
amico nobis
semper et fido. quod ratione gemina cogitatum est, ut puniretur homo, qui
Chiliocomum mandatu vastaverat principis, et remaneret occasio, per
quam subinde licenter
invaderetur Armenia. unde postea contigit ut vivus
caperetur idem Arsaces, et Armeniae maximum
latus Medis
conterminans, et Artaxata inter dissensiones et turbamenta raperent
Parthi.
13.
Quo ignobili decreto firmato, nequid committeretur
per indutias contrarium pactis, obsidatus
specie viri celebres altrinsecus
dantur Nemota et Victor ex parte nostrorum et Bellovaedius,
insignium
numerorum tribuni, ex parte vero diversa Bineses e numero nobilium
optimatum, tresque
alii satrapae non obscuri. I
4. foederata itaque pace
annorum triginta, eaque iuris iurandi
religionibus consecrata, reversi
itineribus aliis, quoniam loca contigua flumini ut confragosa
vitabantur et
aspera, potus inopia premebamur et cibi.
VIII
1. Et pax specie humanitatis indulta in perniciem est versa
multorum,
qui fame ad usque spiritum lacerati postremum, ideoque latenter progressi,
aut
inperitia nandi gurgite fluminis absorbebantur, aut si undarum vi
superata venirent ad ripas,
rapti a Saracenis vel Persis, quos, ut diximus
paulo ante, exturbavere Germani, cadebantur ut
pecora vel longius
amendati sunt venundandi.
2. ubi vero transeundi amnis aperte signum
dedere buccinae concrepantes, inmane quo quantoque ardore temere
rapiendo momenta periculorum
semet quisque reliquis omnibus
anteponens, vitare multa et terribilia festinabat, et pars
cratibus temere
textis iumenta retinentes hinc
inde natantia, alii supersidentes utribus,
quidam diversa in necessitatis
abrupto versantes undarum occursantium fluctus obliquis meatibus
penetrabant.
3. imperator ipse brevibus lembis, quos post exustam classem
docuimus
remansisse, cum paucis transvectus eadem navigia ultro citroque
discurrere statuit dum omnes
conveheremur. tandemque universi praeter
mersos ad ulteriores venimus margines, favore superi
numinis discrimine
per difficiles casus extracti.
4. Dum nos inpendentium aerumnarum opprimit
timor, conpertum
est procursatorum indicio, Persas pontem iungere procul e nostro
conspectu, ut
post firmatam pacem et foedera, sopitis belli turbinibus
incuriosius gradientes aegros et
animalia peterent diu defatigata, verum
cum se proditos advertissent, a conatu nefario
destiterunt.
5. hac etiam
suspicione iam liberi properantesque itineribus magnis prope
Hatram
venimus, vetus oppidum in media solitudine positum, olimque desertum,
quod eruendum
adorti temporibus variis Traianus et Severus principes
bellicosi cum exercitibus paene deleti
sunt, ut in eorum actibus has quoque
digessimus partes.
6. unde cognito per porrectam
planitiem ad usque
lapidem septuagensimum in regionibus aridis nec aquam inveniri posse
praeter
salsam at faetidam, nec ad victum aliquid nisi abrotonum et
absinthium et dracontium, aliaque
herbarum genera tristissima; vasa quae
portabantur aquis impleta sunt dulcibus, et mactatis
camelis iumentisque
aliis alimenta quaesita sunt licet noxia.
7. Et via sex dierum emensa,
cum ne gramina quidem invenirentur,
solacia necessitatis extremae, dux Mesopotamiae
Cassianus et
tribunus Mauricius pridem ob hoc missus ad Vr nomine
Persicum venere castellum, cibos ferentes
ex his quos relictus cum
Procopio et Sebastiano exercitus parcius victitans conservarat.
8.
hinc
Procopius alter notarius et Memoridus militaris tribunus ad tractus
Illyricos mittuntur et
Galliarum, nuntiaturi Iuliani mortem et Iovianum
post eius obitum ad culmen augustum evectum.
9. quibus mandaverat
princeps ut Lucillianum socerum suum post depositum militiae munus
digressum ad otium, morantemque eo tempore apud Sirmium, oblatis
magisterii equitum et peditum
codicillis, quos isdem tradiderat, properare
Mediolanum urgerent, res firmaturum ancipites, et,
quod magis
metuebatur, si casus novi quidam exsurgerent opponendum.
10. quibus
secretiores
addiderat litteras, Lucillianum itidem monens, ut quosdam
lectos exploratae industriae fideique
duceret secum, adminiculis eorum
usurus pro incidentium captu negotiorum.
11. prudentique
consilio
Malarichum ex familiaribus negotiis, agentem etiam tum in Italia, missis
insignibus
Iovino iussit succedere armorum magistro per Gallias, gemina
utilitate praespeculata, ut et dux
meriti celsioris ideoque suspectus abiret e
medio, et homo inferioris spei ad sublimiora
provectus auctoris sui
nutantem adhuc statum studio fundaret ingenti.
12. iussum est autem
ad
implenda haec perrecturis extollere seriem gestorum in melius, et rumores
quaqua irent
verbis diffundere concinentibus, procinctum Parthicum exitu
prospero terminatum, additisque
festinando itineri noctibus, provinciarum
militiaeque rectoribus insinuare novi principis
scripta, omniumque
sententiis occultius sciscitatis remeare velociter cum responsis, ut
conperto quid in longinquis agatur, principatus corroborandi matura
consilia quaerantur et
cauta.
13. Hos tabellarios fama praegrediens, index tristiorum
casuum velocissima, per
provincias volitabat et gentes, maximeque
omnium Nisibenos acerbo dolore perculsit, cum urbem
Sapori deditam
conperissent, cuius iram metuebant et simultates, recolentes quae adsidue
pertulerit funera, eam saepius oppugnare conatus.
14. constabat enim
orbem eoum in dicionem
potuisse transire Persidis, nisi haec civitas habili
situ et moenium magnitudine restitisset.
miseri tamen licet maiore venturi
pavore constringerentur, spe tamen sustentari potuerunt
exigua, hac
scilicet, quod velut suopte motu vel exoratus eorum precibus imperator
eodem statu
retinebit urbem, orientis firmissimum claustrum.
15. Dum gestorum seriem ubique rumores
diffunditant varii, in exercitu
absumptis commeatibus paucis, quos advectos praediximus, in
corpore sua
necessitas erat humana vertenda, ni iumentorum caro caesorum
aliquatenus
perdurasset, unde effectum est, ut et armorum pleraque
proicerentur et sarcinarum. adeo enim
atroci tabuimus fame, ut, si usquam
modius unus farinae fuisset repertus, quod raro contigerat,
aureis decem
mutaretur ut minus.
16. Profecti exinde Thilsaphata venimus, ubi Sebastianus
atque
Procopius cum tribunis principiisque militum sibi ad tuendam
Mesopotamiam commissorum, ut
poscebat sollemnitas, occurrerunt. et
sequebantur benigne suscepti.
17. post quae itinere
festinato, Nisibi cupide
visa, extra urbem stativa castra posuit princeps, rogatusque enixe
precante
multiplici plebe, ut ingressus palatium more succederet principum,
pertinaciter
reluctatus est, erubescens agente se intra muros, urbem
inexpugnabilem iratis hostibus tradi.
18. ibi tunc vespera tenebrante raptus a
cena Iovianus primus inter notarios omnes, quem in
obsidione civitatis Maiozamalchae per cuniculum docuimus evasisse cum
aliis, ductusque ad devium
locum et praeceps actus in puteum siccum
obrutus est saxorum multitudine superiacta, hanc
profecto ob causam quod
Iuliano perempto ipse quoque nominatus a paucis ut imperio dignus nec
post creatum Iovianum egit modeste, sed susurrans super negotio quaedam
audiebatur, invitabatque
ad convivia subinde militares.
IX
1.
Postridie Bineses, unus ex Persis, quem inter alios excellere diximus,
mandata regis conplere
festinans, promissa flagitabat instanter, et
principe permittente Romano, civitatem ingressus,
gentis suae signum ab
arce extulit, submigrationem e patria civibus nuntians luctuosam.
2.
et
vertere solum extemplo omnes praecepti, manusque tendentes orabant ne
inponeretur sibi
necessitas abscedendi, ad defendendos penates se solos
sufficere sine adiumentis publicis
adfirmantes et milite, satis confisi
adfuturam iustitiam pro genitali sede dimicaturis, ut
experti sunt saepe. et
haec quidem suppliciter ordo et populus precabatur sed ventis
loquebantur
in cassum imperatore, ut fingebat alia metuens, periurii piacula declinante.
3.
tum Sabinus fortuna et genere inter municipes clarus ore volubili
replicabat, Constantium
inmani crudescente bellorum materia superatum a
Persis interdum, deductumque postremo per fugam
cum paucis ad Hibitam
stationem intutam, panis frusto vixisse precario ab anu quadam agresti
porrecto, nihil tamen ad diem perdidisse supremum, et Iovianum inter
exordia principatus
provinciarum muro cessisse, cuius obices iam inde a
vetustate innoxiae permanserunt.
4.
cumque nihil promoveretur, iuris
iurandi religionem principe destinatius praetendente, cum
oblatam ei
coronam aliquamdiu recusans, coactus denique suscepisset, Silvanus quidam
causarum
defensor confidentius exclamavit «ita» inquit «imperator, a
civitatibus residuis coroneris».
quo verbo exasperatus, intra triduum omnes
iussit excedere moenibus, detestantes rerum
praesentium statum.
5. Adpositis itaque conpulsoribus, mortem, siqui distulerit egredi,
minitantibus, moenia permixta sunt lamentis et luctu et per omnia
civitatis membra una vox
cunctorum erat gementium, cum laceraret crines
matrona exul fuganda laribus, in quibus nata
erat et educata, orbataque
mater liberis vel coniuge viduata, procul ab eorum manibus
pelleretur, et
turba flebilis, postes penatium amplexa vel limina, lacrimabat.
6. exin
variae complentur viae qua quisque poterat dilabentium. properando enim
multi furabantur opes
proprias, quas vehi posse credebant, contempta
reliqua supellectili pretiosa et multa. hanc
enim reliquerunt penuria
iumentorum.
7. Tu hoc loco, Fortuna orbis Romani, merito incusaris,
quae
difflantibus procellis rem publicam excussa regimenta perito rei gerendae
ductori,
consummando iuveni porrexisti,
quem nullis ante actae vitae insignibus in huius modi negotiis
cognitum,
nec vituperari est aequum nec laudari.
8. illud tamen ad medullas usque
bonorum
pervenit quod, dum extimescit aemulum potestatis, dumque in
animo per Gallias et Illyricum
versat quosdam saepe sublimiora coeptasse,
famam adventus sui praevenire festinans, indignum
imperio facinus amictu
periurii fugiendi commisit, Nisibi prodita, quae iam inde a Mithridatici
regni temporibus, ne oriens a Persis occuparetur, viribus restitit maximis.
9. numquam enim
ab urbis ortu inveniri potest annalibus replicatis, ut
arbitror, terrarum pars ulla nostrarum
ab imperatore vel consule hosti
concessa, sed ne ob recepta quidem, quae direpta sunt, verum ob
amplificata regna triumphales glorias fuisse delatas.
10. unde Publio
Scipioni ob
recuperatas Hispanias, Fulvio Capua post diuturna certamina
superata et Opimio post diversos
exitus proeliorum Fregellanis tunc
internecivis hostibus ad deditionem conpulsis, triumphi sunt
denegati.
11. id
etiam memoriae nos veteres docent, in extremis casibus icta cum dedecore
foedera, postquam partes verbis iuravere conceptis, repetitione bellorum
ilico dissoluta, ut
temporibus priscis apud Furcas Caudinas sub iugum
legionibus missis in Samnio, et per Albinum
in Numidia sceleste pace
cogitata, et auctore turpiter pactionis festinatae Mancino dedito
Numantinis.
12. Proinde extractis civibus et urbe tradita missoque tribuno
Constantio, qui
munimenta praesidiaria cum regionibus Persicis
optimatibus adsignaret, cum Iuliani supremis
Procopius mittitur, ea ut
superstes ille mandarat, humaturus in suburbano Tarsensi.
13. qui
ad
exsequendum profectus confestim corpore sepulto discessit, nec inveniri
usquam potuit studio
quaesitus ingenti, nisi quod multo postea apud
Constantinopolim visus est subito purpuratus.
X
1. His hoc modo peractis discursisque
itineribus Antiochiam venimus,
ubi per continuos dies velut offenso numine multa visebantur et
dira,
quorum eventus fore luctificos gnari rerum prodigialium praecinebant.
2.
nam et
Maximiani statua Caesaris, quae locata est in vestibulo regiae,
amisit repente sphaeram aeream
formatam in speciem poli, quam
gestabat, et cum horrendo stridore sonuerunt in consistorio
trabes, et visa
sunt interdiu sidera cometarum, super quorum natura ratiocinantes physici
variant.
3. quidam enim eos hoc nomine ideo existimant appellari, quod
tortos ignes spargunt
ut crines, in unum stellis multiplicibus congregatis.
alii eos arbitrantur ex halitu sicciore
terrarum ignescere paulatim in
sublimiora surgente. quidam currentes radios solis densiore nube
obiecta
digredi ad inferiora prohibitos, splendore infuso corpori crasso, lucem
velut stellis
distinctam mortali conspectu monstrare. sedit quorundam
opinioni, hanc speciem tunc apparere,
cum evecta solito celsius nubes
aeternorum ignium vicinitate conluceat, vel certe stellas esse
quasdam
ceteris similes, quarum ortus obitusque, quibus sint temporibus praestituti,
humanis
mentibus ignorari. plura alia de cometis apud peritos mundanae
rationis sunt lecta, quae
digerere nunc vetat aliorsum oratio properans.
4. Moratum paulisper Antiochiae principem,
curarumque ponderibus
diversis adflictum exeundi mira cupiditas agitabat: proinde nec iumento
parcens nec militi, flagrante hieme inde profectus, signis, ut dictum est,
vetantibus plurimis,
Tarsum urbem Cilicum nobilem introiit, cuius
originem docuimus supra.
5. exindeque egredi
nimiu m properans, exornari
sepulchrum statuit Iuliani, in pomerio situm itineris, quod ad
Tauri montis
angustias ducit, cuius suprema et cineres, siqui tunc iuste consuleret, non
Cydnus
videre deberet, quamvis gratissimus amnis et liquidus, sed ad
perpetuandam gloriam recte
factorum praeterlambere Tiberis intersecans
urbem aeternam divorumque veterum monumenta
praestringens.
6. Deinde Tarso profectus extentis itineribus venit oppidum
Cappadociae Tyana,
ubi ei reversi Procopius notarius et Memoridus
tribunus occurrunt, gestorumque aperiunt textum,
hinc, ut ordo poscebat,
exorsi, quod Lucillianus Mediolanum ingressus cum Seniaucho et
Valentiniano tribunis, quos duxerat secum, cognito quod Malarichus
recusavit suscipere
magisterium, effuso cursu petierat Remos.
7. et
tamquam in alto gentis silentio extra
calcem, ut dicitur, procurrebat, et
intempestive, parum etiam tum firmatis omnibus, ex actuario
ratiociniis
scrutandis incubuit, qui fraudum conscius et noxarum ad militaria signa
confugit,
finxitque Iuliano superstite in res novas quendam medium
surrexisse, cuius fallaciis turbo
militaris
acerrime concitus Lucillianum et Seniauchum occidit. Valentinianum enim
paulo postea
principem, trepidum et quo confugeret ambigentem,
Primitivus hospes tutius amendarat.
8. his
ita tristibus laetum aliud
addebatur, missos a Iovino milites adventare, quos capita scholarum
ordo
castrensis appellat, nuntiantes aequo animo Ioviani imperium amplecti
exercitum
Gallicanum.
9. Quibus conpertis, Valentiniano, qui cum isdem redierat, regenda
Scutariorum
secunda committitur schola, et Vitalianus domesticorum
consortio iungitur, Erulorum e numero
miles, qui multo postea auctus
comitis dignitate male rem per Illyricum gessit, confestimque
mittitur in
Gallias Arintheus ferens litteras ad Iovinum, ut constanter ageret suum
obtinens
locum, eique mandatum est ut animadverteretur in concitorem
tumultus, auctoresque seditionis ad
comitatum vincti transmitterentur.
10.
post quae, ut videbatur expedire, disposita apud
Aspuna Galatiae
municipium breve Gallicani milites visi principi, ingressique consistorium,
post audita gratanter, quae pertulerant, munerati redire iubentur ad signa.
11. Et cum
introisset Ancyram imperator, paratis ad pompam pro
tempore necessariis, consulatum iniit
adhibito in societatem trabeae
Varroniano filio suo admodum parvulo, cuius vagitus pertinaciter
reluctantis, ne in curuli sella veheretur ex more, id quod mox accidit
portendebat.
12. Hinc
quoque Iovianum celeri gradu praescriptus vitae finiendae dies
exegit. cum enim venisset
Dadastanam, qui locus Bithyniam distinguit et
Galatas, exanimatus inventus est nocte. super
cuius obitu dubietates
emersere conplures
13. fertur enim recenti calce cubiculi illiti
ferre odorem
noxium nequivisse, vel extuberato capite perisse succensione pruna
rum inmensa, aut
certe ex colluvione ciborum avida cruditate distentus.
decessit autem anno tricensimo aetatis
et tertio. cumque huic et
Aemiliano Scipioni vitae exitus similis evenisset, super neutrius
morte
quaestionem conperimus agitatam.
14. Incedebat autem motu corporis gravi, vultu
laetissimo, oculis
caesiis, vasta proceritate et ardua, adeo ut diu nullum indumentum regium
ad
mensuram eius aptum inveniretur. et aemulari malebat Constantium,
agens seria quaedam
aliquotiens post meridiem, iocarique palam cum
proximis adsuetus.
15. Christianae legis idem
studiosus et non numquam
honorificus, mediocriter eruditus, magisque benivolus, et perpensius,
ut
apparebat ex paucis, quos promoverat, iudices electurus; edax tamen et
vino Venerique
indulgens, quae vitia imperiali verecundia forsitan
correxisset.
16. dicebatur autem
Varronianus pater eius monitu cuiusdam
somnii dudum praescisse quod evenit, idque duobus amicis
commisisse
fidissimis, illo adiecto quod ipsi quoque deferretur trabea consularis. sed
inpetrato uno adipisci non potuit aliud. audita enim filii celsiore fortuna,
antequam eum
videret, fatali praeventus est morte.
17. et quia huic nomini
amplissimum magistratum
portendi per quietem praedictum est seni,
Varronianus nepos eius infans etiam tum cum Ioviano
patre declaratus est
ut supra rettulimus consul.
|