This text comes from an unknown edition.
I
Multa sunt a nobis et in Academicis conscripta contra physicos
et saepe cum P. Nigidio Carneadeo more et modo disputata. Fuit
enim vir ille cum ceteris artibus, quae quidem dignae libero
essent, ornatus omnibus, tum acer investigator et diligens earum
rerum quae a natura involutae videntur; denique sic iudico, post
illos nobiles Pythagoreos, quorum disciplina extincta est quodam
modo, cum aliquot saecla in Italia Siciliaque viguisset, hunc
extitisse qui illam renovaret. Qui cum me in Ciliciam
proficiscentem Ephesi exspectavisset Romam ex legatione ipse
decedens, venissetque eodem Mytilenis mei salutandi et visendi
causa Cratippus Peripateticorum omnium, quos quidem ego audierim,
meo iudicio facile princeps, perlibenter et Nigidium vidi et
cognovi Cratippum. Ac primum quidem tempus salutationis in
percunctatione consumpsimus ...
II
Quid est quod semper sit neque ullum habeat ortum, et quod gignatur nec
umquam sit? Quorum alterum intellegentia et ratione conprehenditur, quod
unum atque idem semper est; alterum quod adfert ad opinionem sensum
rationis expers, quod totum opinabile est, id gignitur et interit nec
umquam esse vere potest. Omne autem quod gignitur ex aliqua causa gigni
necesse est; nullius enim rei causa remota reperiri origo potest. Quocirca
si is qui aliquod munus efficere molitur eam speciem, quae semper eadem,
intuebitur atque id sibi proponet exemplar, praeclarum opus efficiat
necesse est; sin autem eam quae gignitur, numquam illam quam expetet
pulchritudinem consequetur. Omne igitur caelum sive mundus sive quo alio
vocabulo gaudet, hoc a nobis nuncupatus sit - de quo id primum consideremus
quod principio est in omni quaestione considerandum, semperne fuerit nullo
generatus ortu, an ortus sit [an] ab aliquo temporis principatu. Ortus est,
quando quidem cernitur et tangitur et est undique corporatus, omnia autem
talia sensum movent, sensusque moventia quae sunt, eadem in opinatione
considunt, quae ortum habere gignique diximus, autem gigni posse sine
causis. Atque illum quidem quasi parentem huius universitatis invenire
difficile, et cum iam invenerit indicare in vulgus nefas. Rursus igitur
videndum, ille fabricator huius tanti operis utrum sit imitatus exemplar,
idne quod semper unum idem et sui simile an id quod generantum ortumque
dicimus. Atqui si pulcher est hic mundus et si probus eius artifex,
profecto speciem aeternitati imitari maluit; sin secus, quod ne dictu
quidem fas est, generatum exemplum est pro aeterno secutus. Non igitur
dubium quin aeternitatem maluerit exsequi, quando quidem neque mundo
quicquam pulchrius neque eius aedificatore praestantius. Sic ergo generatus
ad it est effectus quod ratione sapientiaque conprehenditur atque
aeternitate inmutabili continetur. Ex quo efficitur ut sit necesse hunc
quem cernimus mundum simulacrum aeternum esse alicuius aeterni.
Difficillimum autem est in omni conquisitione rationis exordium; de his
igitur quae diximus haec sit prima distinctio.
III
Omni orationi cum is rebus, de quibus explicat, videtur esse cognatio.
Itaque cum de re stabili et inmutabili disputat
oratio talis fit qualis illa: neque redargui neque convinci potest; cum
autem ingressa est imitata et efficta simulacra, bene agi putat si
similitudinem veri consequatur: quantum enim ad id quod ortum est
aeternitas valet, tantum ad fidem veritas. Quocirca si forte de deorum
natura ortuque mundi disserentes minus id quod avemus animo consequimur, ut
tota dilucide et plane exornata oratio sibi constet et ex omni parte secum
ipsa consentiat, haut sane erit mirum, contentique esse debebitis si
probabilia dicentur; aequum est enim meminisse et me qui disseram hominem
esse et vos qui iudicetis, ut si probabilia dicentur ne quid ultra
requiratis.
Quaeramus igitur causam quae impulerit eum qui haec machinatus sit ut
originem rerum et molitionem novam quaereret. Probitate videlicet
praestabat, probus autem invidet nemini; itaque omnia sui similia
generavit. Haec nimirum gignendi mundi causa iustissima. Nam cum
constituisset deus bonis omnibus explere mundum mali nihil admiscere quoad
natura pateretur, quicquid erat quod in cernendi sensum caderet id sibi
adsumpsit, non tranquillum et quietum sed inmoderate agitatum et fluitans,
idque ex inordinato in ordinem adduxit; hoc enim iudicabat esse
praestantius; fas autem nec est nec umquam fuit quicquam nisi pulcherrimum
facere ei qui esset optumus. Cum rationem igitur habuisset, reperiebat
nihil esse eorum quae natura cernerentur inintellegens intellegente in toto
genere praestantius. Quocirca intellegentiam in animo, animum inclusit in
corpore: sic ratus est opus illud effectum esse pulcherrimum. Quam ob
causam non est cunctandum profiteri - si modo investigari aliquid
coniectura potest - hunc mundum animal esse idque intellegens et divina
providentia constitutum.
IV
Hoc posito quod sequitur videndum est, cuiusnam animantium deus in
fingendo mundo similitudinem secutus sit. Nullius profecto id quidem, quae
sunt nobis nota animantia: sunt enim omnia in quaedam genera partita aut
inchoata, nulla ex parte perfecta; inperfecto autem nec absoluto simile
pulchrum esse nihil potest. Cuius ergo omne animal quasi particula quaedam
est - sive in singulis sive in universo genere cernatur - eius similem
mundum esse ducamus. Omnes igitur qui animo cernuntur et ratione
intelleguntur animantes conplexu rationis et intellegentiae, sicut homines
hoc mundo et pecudes et omnia quae sub aspectum cadunt, comprehenduntur.
Quod enim pulcherrimum in rerum natura intellegi potest et quod ex omni
parte absolutissimum est, cum deus similem mundum efficere vellet, animal
unum aspectabile, in quo omnia animalia continerentur, efficit. Rectene
igitur unum mundum diximus an fuit pluris aut innumerabiles dictu melius et
verius? Vnus profecto, si quidem factum est ad exemplum. Quod enim omnis
animantis eos qui ratione intelleguntur conplectitur id non potest esse cum
altero: rursus enim alius animans qui eum contineat sit necesse est, cuius
partes sint animantes superiores, caelumque hoc simulacrum illius ultimi
sit, non proximi. Quorum ne quid accideret atque ut hic mundus esset
animanti absolutio simillimus hoc ipso quod solus atque unus esset, idcirco
singularem deus hunc mundum atque unigenam procreavit.
Corporeum autem et aspectabile idemque tractabile omne necesse est esse
quod natum est. Nihil porro igni vacuum aspici ac videri potest, nec vero
tangi quod careat solido, solidum autem nihil quod terrae sit expers. Quam
ob rem mundum efficere moliens deus terram primum ignemque iungebat. Omnia
autem duo ad cohaerendum tertium aliquid anquirunt et quasi nodum
vinculumque desiderant. Sed vinculorum id est aptissimum atque
pulcherrumum, quod ex se atque de is quae stringit quam maxime unum
efficit. Id optime adsequitur quae Graece analogia, Latine - audendum est
enim, quoniam haec primum a nobis novantur - conparatio pro portione dici
potest.
V
Quando enim trium vel numerorum vel figurarum vel quorumcumque generum
contigit ut quod medium sit ut ei primum pro portione ita id postremo
conparetur, vicissimque ut extremum cum medio sic medium cum primo
conferatur, id quod medium est tum primum fit tum postremum, postrema autem
et prima media fiunt: ita necessitas cogit ut eadem sint ea quae devincta
fuerint; eadem autem cum facta sint, efficitur ut omnia sint unum. Quod si
universi corpus planum et aequabile explicaretur neque in eo quicquam esset
... requisitum; unum enim interiectum medium et sepse et ea quibus esset
interpositum conligaret. Sed cum soliditas mundo quaereretur, solida autem
omnia uno medio numquam, duobus semper copulentur, ita contigit ut inter
ignem atque terram aquam deus animanque poneret eaque inter se conpareret
et pro portione coniungeret, ut quem ad modum ignis animae sic anima aquae,
quodque anima aquae id aqua terrae pro portione redderet; qua ex
coniunctione caelum ita aptum est ut sub aspectum et tactum cadat. Itaque
et ob eam causam et ex is rebus numero quattuor mundi est corpus effectum,
ea constrictum conparatione qua dixi; ex quo ipse se concordi quadam
amicitia et caritate complectitur atque ita apte cohaeret ut dissolvi nullo
modo queat nisi ab eodem a quo est conligatus. Earum autem quattuor rerum
quas supra dixi sic in omni mundo partes omnes conlocatae sunt, ut nulla
pars huiusce generis excederet extra atque ut in hoc universo inessent
genera illa universa; id ob eas causas, primum ut mundus animans posset ex
perfectis partibus esse perfectus, deinde ut unus esset, nulla parte unde
alter gigneretur relicta, postremo ne qui morbus eum posset aut senectus
adtingere: omnis enim coagmentatio corporis vel caloris vi vel frigoris
vel aliqua inpulsione vehementi labefactatur et frangitur et ad morbos
senectutemque conpellitur. Hanc igitur habuit rationem effector mundi et
molitor deus, ut unum opus totum atque perfectum ex omnibus totis atque
perfectis absolveret, quod omni morbo et senio vacaret.
VI
Formam autem ei maxime cognatam et decoram dedit. A quo enim animanti
omnis reliquas contineri vellet animantes, hunc ea forma figuravit qua una
omnes formae reliquae concluduntur, et globosum est fabricatus, quod
sphairoeides Graeci vocat, cuius omnis extremitas paribus a medio radiis
adtingitur, idque ita tornavit ut nihil efficere posset rotundius, nihil
asperitatis ut haberet nihil offensionis, nihil incisum angulis nihil
anfractibus, nihil eminens nihil lacunosum - omnesque partes simillimae
omnium, quod eius iudicio praestabat dissimilitudini similitudo. Omni autem
totam figuram mundi levitate circumdedit. Nec enim oculis egebat, quia
nihil extra quod cerni posset relictum erat, nec auribus, quia ne quod
audiretur quidem, neque erant anima circumfusa extrema mundi, ut
respirationem requireret; nec vero desiderabat aut alimenta corporis aut
detractionem confecti et consumpti cibi: neque enim ulla decessio fieri
poterat neque accessio, nec vero erat unde; itaque se ipse consumptione et
senio alebat sui, cum ipse per se et a se et pateretur et faceret omnia;
sic enim ratus est ille qui ista iunxit et condidit ipsum se contentum esse
mundum neque egere altero. Itaque ei nec manus adfixit, quoniam nec
capiendum quicquam erat nec repellendum, nec pedes aut aliqua membra quibus
ingressum corporis sustineret. Motum enim dedit caelo eum qui figurae eius
esset aptissumus, qui unus ex septem motibus mentem atque intellegentiam
cieret maxime; itaque una conversione atque eadem ipse circum se torquetur
et vertitur; sex autem reliquos motus ab eo separavit itaque ab omni
erratione eum liberavit. Ad hanc igitur conversionem, quae pedibus et gradu
non egeret, ingrediendi membra non dedit. Haec deus is qui erat de
aliquando futuro deo cogitans levem illum effecit et undique aequabilem et
a medio ad summum parem et perfectum atque absolutum ex absolutis atque
perfectis. Animum autem ut in eo medio conlocavit ita per totum tetendit;
deinde eum circumdedit corpore et vestivit extrinsecus caeloque solivago
volubili et in orbem incitato conplexus est, quod secum ipsum propter
virtutem facile esse posset nec desideraret alterum, satis sibi ipsum notum
et familiare. Sic deus ille aeternus hunc perfecte beatum deum procreavit.
Sed animum haud ita ut modo locuti sumus tum denique cum corpus ei
effecisset inchoavit: neque enim esset rectum minori parere maiorem; sed
nos multa inconsiderate ac temere dicimus.
VII
Deus autem et ortu et virtute antiquiorem genuit animum eumque ut
dominum atque imperantem oboedienti praefecit corpori; idque molitus tali
quodam est modo. Ex ea materia quae individua est et quae semper unius modi
suique similis et ex ea quae ex corporibus dividua gignitur tertium
materiae genus ex duobus in medium admiscuit, quod esset eiusdem naturae et
quod alterius, idque interiecit inter individuum atque id quod dividuum
esset in corpore; ea cum tria sumpsisset in unam speciem temperavit,
naturamque illam quam alterius diximus vi cum eadem coniunxit fugientem et
eius copulationis alienam; quae permiscens cum materia cum ex tribus
effecisset unum, id ipsum in ea quae decuit membra partitus est. Iam partis
singulas ex eodem et ex altero et ex materia temperavit. Fuit autem talis
illa partitio. Vnam principio partem detraxit ex toto, secundam autem
primae partis duplam, deinde tertiam, quae esset secunda sesquealtera,
prima [de] tripla, deinde quartam quae secundae dupla esset, quintam inde
quae tertiae tripla, tum sextam octuplam primae, postremo septimam quae
septem et viginti partibus antecederet primae. Deinde instituit dupla et
tripla intervalla explere partis rursus ex toto desecans; quas in
intervallis ita locabat ut in singulis essent bina media - vix enim audeo
dicere medietates, quas Graeci mesotetas appellant, sed quasi ita dixerim
intellegatur, erit enim planius -,earum alteram eadem parte praestantem
extremis eademque superatam [eadem partem praestant in extremis eademque
superatam] alteram pari numero praestantem extremis parique superatam.
Sequealteris autem intervallis et sequetertiis et sequeoctavis sumptis ex
his conligationibus in primis intervallis sesqueoctavis intervallo
sesquetertia omnia explebat, cum particulam singulorum relinqueret; eius
autem particulare intervallo relicto habebat numerus ad numerum eandem
pro contione comparationem in extremis quam habent ducenta quinquaginta
sex cum ducentis quadraginta tribus. Atque ita permixtum illud, ex quo
haec secuit, iam omne consumpserat. Hanc igitur omnem coniunctionem duplicem
in longitudinem diffidit mediamque accommodans ad mediam quasi decusavit,
deinde in orbem intorsit, ut et ipsae secum et inter se, ex commissura qua
e regione essent, iungerentur, eoque motu, cuius orbis semper in eodem erat
eodemque modo ciebatur, undique est eas circumplexus. Atque ita cum alterum
esset exteriorem alterum interiorem amplexus orbem, illum eiusdem
naturae, hunc alterius motavit. Eamque quae erat eiusdem detorsit a latere
in dexteram partem, hanc autem citimam a mediana linea direxit ad laevam.
Sed principatum dedit superiori, quam solam individuam reliquit; interiore
autem cum in sex partis caeli divisisset, septem orbis disparis duplo et
triplo intervallo moveri iussit contrariis inter se cursibus. Eorum autem
trium fecit pares celeritates, set quattuor et inter se dispares et
dissimilis trium reliquorum.
VIII
Animum igitur cum ille procreator mundi deus ex suae mente et
voluntate genuisset, tum denique omne quod erat concretum atque corporeum
substernebat animo interiusque faciebat atque ita medio medium accommodans
copulabat. Sic animus a medio profectus extremitatem caeli a suprema
regione rotundo ambitu circumiecit seseque ipse versans divinum sempiternae
sapientisque vitae induxit exordium. Et corpus quidem caeli aspectabile
effectum est; animus autem oculorum effugit optutum, est autem unus ex
omnibus rationis concentionisque, quae harmonia
Graece, sempiternarum rerum et sub intellegentiam cadentium compos et
particeps; quo nihil est ab optimo et praestantissimo genitore melius
procreatum: quippe qui ex eadem iunctus alteraque natura, adiuncta materia,
temperatione trium partium quo portione conpacta, se ipsa conversans, cum
materiam mutabilem arripuit et cum rusus individuam atque simplicem, per se
omnis movetur discernique quid sit eiusdem generis quid alterius, et cetera
diiudicat, quid quoique rei sit maxime aptum, quid quoque loco aut modo aut
tempore contingat, quaeque distinctio sit inter ea quae gignantur et ea
quae sint semper eadem. Ratio autem vera, quae versatur in is quae sunt
semper eadem et in is quae mutantur, cum in eodem et in altero movetur
ipsa per sese sine voce et sine ullo sono, cum eandem partem adtingit qua
sensus cieri potest, et orbis illius generis alterius inmutatus et rectus
omni[a] animo mentique denuntiat, tum opiniones adsensionesque firmae
veraeque gignuntur; cum autem in illis rebus vertitur quae manentes semper
eadem non sensu sed intellegentia continentur ...
gaudio elatus
IX
ratione igitur et mente divina ad originem temporis [curris] curriculum
inventum est solis et lunae ...
... alterius natura converteret, ut terram lunae cursus proxime ambiret,
eique supra terram proxima solis circumvectio esset; lucifer deinde et
sancta Mercuri stella cursum habent solis celeritati parem sed vim quandam
contrariam, eaque inter se concursationes habent lucifer Mercurius sol,
aliique alios vincunt vicissimque vincuntur. Reliquorum siderum quae causa
collocandi fuerit quaeque eorum sit conlocatio, in sermonem alium
differendum est, ne in eo quod adtingendum fuit quam in eo quoius causa id
adtingimus longior ponatur oratio.
Quando igitur sibi quidque eorum siderum cursum decorum est adeptum, ex
quibus erat motus temporis consignandus, conligatisque corporibus vinculis
animalibus cum animantia orta sunt eaque imperio parere didicerunt, tunc ex
alterius naturae motione transversa in eiusdem naturae motum incurrentia in
eaque haerentia atque inpedita, cum alia maiorem lustrarent orbem alia
minorem, tardius quae maiorem celerius quae minorem, motu unius eiusdemque
naturae quae velocissume movebantur ea celeritate vinci a tardioribus et
cum superabant superari videbantur; omnis enim orbis eorum quasi helicae
inflexione vertebat, qua bifariam contrariae simul procedentia efficiebant
ut quod esset tardissimum id proximum fieri videretur celerrimo. Atque ut
esset mensura quaedam evidens quae in octo cursibus celeritates
tarditatesque declararet, deus ipse solem quasi lumen accendit ad secundum
supra terram ambitum, ut quam maxime caelum omnibus conluceret animantesque
quibus ius esset doceri, ab eiusdem motu et ab eo, quod simile esset,
numerorum naturam vimque cognoscerent. Nox igitur et dies ad hunc modum et
ob has generata causas unum circumitum orbis efficit sapientissimum atque
optimum, mensis autem quando luna lustrato suo cursu solem consecuta est,
annus ubi sol suum totum confecit et peragravit orbem. Ceterorum autem
siderum ambitus ignorantes homines praeter admodum paucos neque nomen
appellant neque inter se numero commetiuntur; itaque nesciunt hos siderum
errores id ipsum esse quod rite dicitur tempus, multitudine infinita
varietate admirabili praeditos; ac tamen illud perspici et intellegi
potest, absoluto perfectoque numero temporis absolutum annum perfectumque
tunc conpleri denique cum se octo ambitus confectis suis cursibus ad idem
caput retulerunt cumque eos permensus est idem et semper sui similis orbis.
Has igitur ob causas nata astra sunt quae per caelum penetrantia
solstitiali se et brumali revocatione converterent, ut hoc omne animal quod
videmus esset illi animali quod sentimus ad aeternitatis imitationem
simillimum.
X
Et cetera quidem usque ad temporis ortum impressa ab illis quae
imitabatur ecfinxerat; sed quia nondum omne animal in mundo intus
incluserat, ex ea parte deficiebat ad propositum exemplar imaginis
similitudo. Quot igitur et quales animalium formas mens in speciem rerum
intuens poterat cernere, totidem et tales in hoc mundo secum cogitavit
effingere. Erant autem animantium genera quattuor, quorum unum divinum
atque caeleste, alterum pinnigerum et aerium, tertium aquatile, pedestre
et terrestre quartum.
Divinae animationis maxime speciem faciebat ex igne, ut et splendidissimus
esset et aspectu pulcherrimus; cumque eum similem universi naturae
efficere vellet, ad volubilitatem rotundavit comitemque eum sapientiae quam
optimae mentis efficit circumque omne caelum aequaliter distribuit, ut hunc
varietate distinctum bene Graeci kosmon, nos lucentem mundum nominaremus.
Dedit autem divinis duo genera motus, unum quod semper esset in eodem +de
quo et idem de omnibus atque uno modo cogitaret, alterum quod in
antiquam partem a conversione eiusdem et similis pelleretur, quinque autem
reliquis montibus orbum eum voluit esse et expertem, immobilem et stantem.
Ex quo genere ea sunt sidera quae infixa caelo non moventur loco, quae sunt
animantia eaque divina, ob eamque causam suis sedibus inhaerent et perpetuo
manent. Quae autem vaga et mutabili erratione labuntur ita generata sunt ut
supra diximus. Iam vero terram altricem nostram, quae traiecto axi
sustinetur, diei noctisque effectricem eandemque custodem, antiquissimam
deorum omnium voluit esse eorum qui intra caelum gignerentur. Lusiones
autem deorum et inter ipsos deos concursiones, quaeque in orbibus eorum
conversiones quaeque antecessiones eveniant, cumque inter se paene
contingant, eos qui prope copulentur contrariaque regione, et pone quos aut
ante labantur, quisque temporibus a nostro aspectu oblitescant rursusque
emersi terrorem incutiant rationis expertibus, si verbis explicare conemur
nullo posito ob oculos simulacro earum rerum, frustra suscipiatur labor.
Sed haec satis sint dicta nobis, quaeque de deorum qui cernuntur quique
sunt orti natura praefati sumus habeant hunc terminum.
XI
Reliquorum autem, quos Graeci daimonas appellant, nostri
opinor lares, si modo hoc recte conversum videri potest, et nosse
et nuntiare ortum eorum maius est quam ut profiteri nos scire
audeamus. Credendum nimirum est veteribus et priscis ut aiunt
viris, qui se progeniem deorum esse dicebant itaque eorum vocabula
nobis prodiderunt; nosse autem generatores suos optime poterant,
ac difficile factu est a deis ortis fidem non habere: quamquam nec
argumentis nec rationibus certis eorum oratio confirmatur, sed
quia de suis nobis rebus videntur loqui, veteri legi morique
parendum est. Sic igitur ut ab his est traditum horum deorum ortus
habeatur atque dicatur, ut Oceanum Salaciamque Caeli satu
Terraeque conceptu generatos editoque memoremus, ex is Saturnum et
Opem, deinceps Iovem atque Iunonem, reliquos, quos fratres inter
se agnatosque usurpari atque appellari videmus, et eorum, ut
utamur veteri verbo, prosapiam.
Quando igitur omnes et qui moventur palamque se ostendunt et qui ea
tenus nobis declarantur qua ipsi volunt creati sunt, tum ad eos is
deus qui omnia genuit fatur haec: "Vos qui deorum satu orti estis
adtendite. Quorum operum ego parens effectorque sum, haec sunt
indissoluta me invito: quamquam omne conligatum solvi potest, sed
haud quaquam boni est ratione victum velle dissolvere. Sed quoniam
estis orti, inmortales vos quidem esse et indissolubiles non
potestis, neutiquam tamen dissolvemini, neque vos ulla mortis fata
perement nec fraus valentior quam consilium meum, quod maius est
vinculum ad perpetuitatem vestram quam illa quibus estis tum cum
gignebamini conligati. Quid sentiam igitur cognoscite. Tria genera
nobis reliqua sunt eaque mortalia, quibus praetermissis caeli
absolutio perfecta non erit: omnia enim genera animalium conplexu
non tenebit, teneat autem oportebit, ut ex eodem ne quid absit.
Quae si a me ipso effecta sint, deorum vitam possint adaequare; ut
igitur mortali condicione generentur, vos suscipite ut illa
gignatis imiteminique vim meam, qua me in vestro ortu usum esse
meministis. In quibus qui tales creantur ut deorum inmortalium
quasi gentiles esse debeant, divini generis appellentur teneantque
omnium animantum principatum vobisque iure et lege volentes
pareant. Quorum vobis initium satusque tradetur a me, vos autem ad
id quod erit inmortale partem adtexitote mortalem: ita orientur
animantes, quos et vivos alatis et consumptos sinu recipiatis."
XII
Haec ille dixit; deinde ad temperationem superiorem revertit,
in qua omnem animum universae naturae temperans permiscebat
superiorisque permixtionis reliquias fundens aequabat eodem modo
ferme, nisi quod non ita incorrupta ut ea quae semper *isdem, sed
ab iis secundum sumebat atque etiam tertium. Toto igitur omni
constituto sideribus parem numerum distribuit animorum et singulos
adiunxit ad singula atque ita quasi in currum universitatis
imposuit commonstravitque leges fatales ac necessarias et ostendit
primum ortum unum fore omnibus eumque moderatum atque constantem
nec ab ullo inminutum; satis autem et quasi sparsis animis fore
uti certis temporum intervallis oreretur animal quod esset ad
cultum deorum aptissimum. Sed cum duplex esset natura generis
humani, sic se res habebat ut praestantius genus esset eorum qui
essent futuri viri. Cum autem animis corpora necessitate
insevisset cumque ad corpora [necessitate] tum accessio fieret tum
abscessio, principio necesse erat sensum exsistere unum
communemque omnium vehementiore motu excitatum coniunctumque
naturae, deinde voluptate et molestia mixtum amorem, post iram et
metum et reliquos motus animi comites superiorum et his etiam
contrarios dissidentes. "Quos qui ratione rexerit, iuste vixerit,
qui autem iis se dederit, iniuste. Atque ille qui recte atque
honeste curriculum vivendi a natura datum confecerit ad illud
astrum quocum aptus fuerit revertetur; qui autem inmoderate et
intemperate vixerit, eum secundus ortus in figuram muliebrem
transferet, et si ne tum quidem finem vitiorum faciet gravius
etiam iactabitur et in suis moribus simillimas figuras pecudum et
ferarum transferetur neque terminum malorum prius aspiciet quam
illam sequi coeperit conversionem quam habebit in se ipse eiusdem
et +uni similis innatam et insitam: quod tum eveniet cum illa quae
ex igni anima aqua terra turbulenta et rationis expertia
insederint ratione depulerit et ad primam atque optimam
affectionem animi pervenerit."
XIII
Quae cum ita designasset seseque, si quid postea fraudis aut
vitii evenisset, extra omnem culpam causamque posuisset,
alios[que] in terram alios in lunam alios in reliquas mundi
partes, quae sunt [ad] spatiorum temporis signa et notae
constitutae, spargens quasi serebat. Post autem eam sationem dis
ut ita dicam iunioribus permisit ut corpora mortalia effingerent,
quantumque esset reliquum ex humano animo quod deberet accedere,
id omne et quae consequentia essent perpolirent et absolverent,
deinde ut huic animanti principes se ducesque praeberent vitamque
eius quam pulcherrime regerent et gubernarent, quatenus non ipse
bene factus sua culpa sibi aliquid miseriae quaereret. Atque is
quidem qui cuncta conposuit constanter in suo manebat statu; qui
autem erant ab eo creati, cum parentis ordinem cognovissent, hunc
sequebantur. Itaque cum accepissent inmortale principium mortalis
animantis, imitantes genitorem et effectorem sui particulas ignis
et terrae et atque et animae a mundo, quas rursus redderent,
mutuabantur easque inter se copulabant, haud isdem vinclis quibus
ipsi erant conligati, sed talibus quae cerni non possent propter
parvitatem crebris quasi cuneolis inliquefactis unum efficiebant
ex omnibus corpus atque in eo influente atque affluente animi
divini ambitus inligabant. Itaque illi in flumen inmersi neque
tenebant neque tenebantur, sed vi magna tum ferebant tum
ferebantur. Ita totum animal movebantur illud quidem, sed
inmoderate et fortuito, ut sex motibus veheretur: nam et ante et
pone et ad laevam et ad dextram et sursum et deorsum, modo huc
modo illuc ... urere lucere per oculos emicare defenstrix
XIV
... ii splendore consedit, tum vel eadem species vel interdum
inmutata redditur, cum ignis oculorum cum eo igne qui est ob os
effusus se confudit et contulit. Dextra autem videntur quae laeva
sunt, quia contrariis partibus oculorum contrarias partes
adtingunt. Respondent autem dextra dexteris, laeva laevis
conversione luminum, cum ea inter se non cohaerescunt: id fit cum
speculorum levitas hinc illincque altitudinem adsumpsit et ita
dexteram detrusit in laevam partem oculorum laevamque in dexteram.
Supina etiam ora cernuntur depulsione luminum, quae convertens
inferiora reddit quae sunt superiora. Atque haec omnia ex eo
genere sunt quae rerum adiuvant causas, quibus utitur ministeriis
deus cum optimi speciem quoad fieri potest efficit; sed existimant
plerique non haec adiuvantia causarum sed has ipsas esse omnium
causas, [quae vim habeant frigoris et caloris] quae vim habeant
refrigerandi calefaciendi concrescendi liquendi, careant autem
omni intellegentia atque ratione, quae nisi in animo nulla alia in
natura reperiantur; animus autem sensum omnem effugit oculorum, at
ignis aqua terra anima corpora sunt eaque cernuntur. Illum autem
qui intellegentiae sapientiaeque se amatorem profitetur necesse
est intellegentis sapientisque naturae primas causas conquirere,
dein secundas earum rerum quae necessario movent alias cum ipsae
ab aliis moventur. Quocirca nobis sic cerno esse faciendum ut de
utroque nos quidem dicamus genere causarum, separatim autem de is
quae cum intellegentia sunt efficientes pulcherrimarum rerum atque
optumarum et de is quae vacantes prudentia inconstantia
perturbataque efficiunt. Ac de oculorum quidem causis, ut haberent
eam vim quam nunc habent, satis ferme esse dictum puto; maxuma
autem eorum utilitas donata hominum generi deorum munere deinceps
explicetur. Rerum enim optumarum cognitionem nobis oculi
adtulerunt. Nam haec quae est habita de universitate oratio a
nobis haud umquam esset inventa, si neque sidera neque sol neque
caelum sub oculorum aspectum cadere potuissent. Nunc vero dies
noctesque oculis cognitae, tum mensum annorumque conversiones et
numerum machinatae sunt et spatium temporis dimensae, et ad
quaestionem totius naturae inpulerunt; quibus ex rebus
philosophiam adepti sumus, quo bono nullum optabilius nullum
praestantius neque datum est mortalium generi deorum concessu
atque munere neque dabitur. |