LIBER VII
I. DE MINORE ASELLO.
De minore pecore dicturis, Publi Silvine, principium tenebit minor in ora
Arcadiae vilis hic volgarisque asellus, cuius plerique rusticarum rerum
auctores in emendis tuendisque iumentis praecipuam rationem volunt esse.
Nec iniuria, nam etiam eo rure, quod pascuo caret, contineri potest exiguo
et qualicumque pabulo contentus, quippe vel foliis spinisque vepraticis
alitur vel obiecto fasce stramentorum, paleis vero, quae paene omnibus
regionibus abundant, etiam gliscit. [2] Tum inprudentis custodis violentiam
neglegentiamque fortissime sustinet plagarum et penuriae tolerantissimus,
propter quae tardius deficit quam ullum aliud armentum. Nam laboris et
famis maxime patiens raro morbis adficitur. Huius animalis tam exiguae
tutelae plurima et necessaria opera supra portionem respondent, cum et
facilem terram, qualis in Baetica totaque Libye sit, levibus aratris
proscindat et non minima pondere vehicula trahat. [3] Saepe etiam, ut
celeberrimus poeta memorat,
tardi costas agitator aselli
vilibus aut onerat pomis lapidemque revertens
incussum aut atrae massam picis urbe reportat.
Iam vero molarum et conficiendi frumenti paene sollemnis est huius pecoris
labor. Quare omne rus tamquam maxime necessarium instrumentum desiderat
asellum, qui, ut dixi, pleraque utensilia et vehere in urbem et reportare
collo vel dorso commode potest. Qualis autem species eius vel cura
probatissima sit, superiore libro, cum de pretioso praeciperetur, satis
dictum est.
II. DE OVIBVS EMENDIS TVENDISQVE.
Post huius quadripedis ovilli pecoris secunda ratio est, quae prima fit,
si ad utilitatis magnitudinem referas. Nam id praecipue nos contra
violentiam frigoris protegit corporibusque nostris liberaliora praebet
velamina, tum etiam casei lactisque abundantia non solum agrestis saturat,
sed etiam elegantium mensas iucundis et numerosis dapibus exornat. [2]
Quibusdam vero nationibus frumenti expertibus victum commodat, ex quo
Nomadum Getarumque plurimi galaktopotai dicuntur. Igitur id pecus, quamvis
mollissimum sit, ut ait prudentissime Celsus, valetudinis tutissimae est
minimeque pestilentia laborat. Verum tamen eligendum est ad naturam loci,
quod semper observari non solum in hoc, sed etiam in tota ruris disciplina
Vergilius praecipit, cum ait: nec vero terrae ferre omnes omnia possunt.
[3] Pinguis et campestris situs proceras ovis tolerat, gracilis et collinus
quadratas, silvestris et montosus exiguas. Pratis planisque novalibus
tectum pecus commodissime pascitur, idque non solum generibus, sed etiam
coloribus plurimum refert. Generis eximii Calabras Apulasque et Milesias
nostri existimabant earumque optimas Tarentinas. Nunc Gallicae pretiosiores
habentur earumque praecipue Altinates, item quae circa Parmam et Mutinam
macris stabulantur campis. [4] Color albus cum sit optimus, tum etiam est
utilissimus, quod ex hoc plurimi fiunt neque hic ex alio. Sunt etiam suapte
natura pretio commendabiles pullus atque fuscus, quos praebet in Italia
Pollentia, in Baetica Corduba nec minus Asia rutilos, quos vocant
erythraious. Sed et alias varietates in hoc pecudis genere docuit usus
exprimere. Nam cum in municipium Gaditanum ex vicino Africae miri coloris
silvestres ac feri arietes sicut aliae bestiae munerariis deportarentur,
Marcus Columella patruus meus, acris vir ingeni atque inlustris agricola,
quosdam mercatus in agros transtulit et mansuefactos tectis ovibus admisit.
[5] Eae primum hirtos, sed paterni coloris agnos ediderunt, qui deinde et
ipsi Tarentinis ovibus inpositi tenuioris velleris arietes progeneraverunt.
Ex his rursus quicquid conceptum est, maternam mollitiem, paternum et
avitum rettulit colorem. Hoc modo Columella dicebat, qualemcumque speciem,
quae fuerit in bestiis, per nepotum gradus mitigata feritate reddi. Set ad
propositum revertar. [6] Ergo duo genera sunt ovilli pecoris, molle et
hirsutum, sed in utroque vel emendo vel tuendo plura communia, quaedam
tamen sunt propria generosi, quae observari conveniat. Communia in emendis
gregibus fere illa: si candor lanae maxime placet, numquam nisi
candidissimos mares legeris, quoniam ex albo saepe fuscus editur partus,
erythraeo vel pullo numquam generatur albus.
III. DE ARIETIBVS ELIGENDIS.
Itaque non solum ea ratio est probandi arietis, si vellere candido
vestitur, sed etiam si palatum atque lingua concolor lanae est, nam cum eae
corporis partes nigrae aut maculosae sunt, pulla vel etiam varia nascitur
proles, idque inter cetera eximie talibus numeris significavit idem qui
supra:
illum autem, quamvis aries sit candidus ipse,
nigra subest udo tantum cui lingua palato,
reice, ne maculis infuscet vellera pullis
nascentum.
[2] Una eademque ratio est in erythraeis et nigris arietibus, quorum
similiter, ut iam dixi, neutra pars esse debet discolor lanae multoque
minus ipsa universitas tergoris maculis variet. Ideo nisi lanatas oves emi
non oportet, quo melius unitas coloris appareat, quae nisi praecipua est in
arietibus, paternae notae plerumque natis inhaerent. [3] Habitus autem
maxime probatur, cum est altus atque procerus, ventre promisso atque
lanato, cauda longissima densique velleris, fronte lata, testibus amplis,
intortis cornibus, non quia magis hic sit utilis - nam est melior mutilus
aries - sed quia minime nocent intorta potius quam subrecta et patula
cornua. Quibusdam tamen regionibus, ubi caeli status uvidus ventosusque
est, capros et arietes optaverimus vel amplissimis cornibus, quae tam
porrecta altaque maximam partem capitis a tempestate defendant. [4] Itaque
si plerumque est atrocior hiems, hoc genus eligemus, si clementior, mutilum
probabimus marem, quoniam est illud incommodum in cornuto, quod cum sentiat
se velut quodam naturali telo capitis armatum, frequenter in pugnam
procurrit et fit in feminas quoque procacior. Nam rivalem, quamvis solus
admissurae non sufficit, violentissime persequitur nec ab alio tempestive
patitur iniri gregem, nisi cum est fatigatus libidine. [5] Mutilus autem,
cum se tamquam exarmatum intellegat, nec ad rixam promptus et est in venere
mitior. Itaque capri vel arietis petulci saevitiam pastores hac astutia
repellunt: mensurae pedalis robustam tabulam configunt aculeis et adversam
fronti cornibus religant; ea res ferum prohibet a rixa, quoniam stimulatum
suo ictu ipsum se sauciat. [6] Epicharmus autem Syracusanus, qui pecudum
medicinas diligentissime conscripsit, adfirmat pugnacem arietem mitigari
terebra secundum auriculas foratis cornibus, qua curvantur in flexum. Eius
quadripedis aetas ad progenerandum optima est trima, nec tamen inhabilis
usque in annos octo. Femina post bimatum maritari debet iuvenisque habetur
quinquennis; fatiscit post annum septimum. [7] Igitur, ut dixi, mercaberis
ovis intonsas, variam et canam inprobabis, quod sit incerti coloris.
maiorem trima dente minacem sterilem repudiabis; eliges bimam vasti
corporis, cervice prolixi villi nec asperi, lanosi et ampli uteri, nam
vitandus est glaber et exiguus. [8] Atque haec fere communia sunt in
conparandis ovibus, illa etiam tuendis: humilia facere stabula, sed in
longitudinem potius quam in latitudinem porrecta, ut simul et hieme calida
sint nec angustiae fetus oblidant. Ea poni debent contra medium diem,
namque id pecus, quamvis ex omnibus animalibus sit vestitissimum, frigoris
tamen inpatientissimum est nec minus aestivi vaporis. Itaque chors clausa
sublimi macerie praeponi vestibulo debet, ut sit in eam tutus exitus
aestuandi, deturque opera, ne quis umor consistat, ut semper quam
aridissimis filicibus vel culmis stabula constrata sint, quo purius et
mollius incubent fetae. [9] Sintque illa mundissima, neque earum valitudo,
quae praecipue custodienda est, infestetur uligine. Omni autem pecudi larga
praebenda sunt alimenta, nam vel exiguus numerus, cum pabulo satiatur, plus
domino reddit quam maximus grex, si sensit penuriam. Sequeris autem novalia
non solum herbida, sed quae plerumque vidua sunt spinis, utamur enim
saepius auctoritate divini carminis:
si tibi lanitium curae est, primum aspera silva
lappaeque tribolique absint.
cum tonsis inlutus adhaesit
sudor et hirsutis secuerunt corpora vepres,
tum etiam cotidie minuitur fructus lanae, quae quanto prolixior in pecore
concrescit, tanto magis obnoxia est rubis, quibus velut hamis inuncata
pascentium tergoribus avellitur, molle vero pecus etiam velamen, quo
protegitur, amittit, atque id non parvo sumptu reparatur. [11] De
admissurae temporibus inter auctores fere constitit, primum esse vernum
Parilibus, si sit ovis matura, sin vero feta circa Iulium mensem; prius
tamen haut dubie probabilius, ut messem vindemia, fructum deinde vineaticum
fetura pecoris excipiat et totius autumni pabulo satiatus agnus ante
maestitiam frigorum atque hiemis ieiunium confirmetur. Nam melior est
autumnalis verno, sicut ait verissime Celsus, quia magis ad rem pertinet,
ut ante aestivum quam hibernum solstitium convalescat, solusque ex omnibus
animalibus bruma commode nascitur. [12] Ac si res exigit, ut plurimi mares
progenerandi sint, Aristoteles vir callidissimus rerum naturae praecepit
admissurae tempore observare siccis diebus halitus septentrionales, ut
contra ventum gregem pascamus et eum spectans admittatur pecus, at si
feminae generandae erunt, austrinos flatus captare, ut eadem ratione
matrices ineantur. Nam illud, quod priore libro docuimus, ut admissarii
dexter vel etiam sinister vinculo testiculus obligetur, in magnis gregibus
operosum est. [13] Post feturam deinde longinquae regionis upilio vilicus
fere omnem subolem pastioni reservat suburbanae, [villicus enim] teneros
agnos, dum adhuc herbae sunt expertes, lanio tradit, quoniam et parvo
sumptu devehuntur et his submotis fructus lactis ex matribus non minor
percipitur. Submitti tamen etiam in vicinia urbis quintum quemque
oportebit, nam vernaculum pecus peregrino longe est utilius; [14] nec
committi debet, ut totus grex effetus senectute dominum destituat, cum
praesertim boni pastoris vel prima cura sit annis omnibus in demortuarum
vitiosarumque ovium locum totidem vel etiam plura capita substituere,
quoniam saepe frigorum atque hiemis saevitia pastorem decipit et eas ovis
interemit, quas ille tempore autumni ratus adhuc esse tolerabiles non
submoverat; [15] quo magis etiam propter hos casus nisi quae validissima
non conprendatur hiemi, novaque progenie repleatur numerus. Quod qui
faciet, servare debebit, ne minori quadrimae neve ei, quae excessit annos
octo, prolem submittat. Neutra enim aetas ad educandum est idonea, tum
etiam quod ex vetere materia nascitur, plerumque congeneratum parentis
senium refert, nam vel sterile vel inbecillum est. [16] Partus vero
incientis pecoris non secus quam obstetricum more custodiri debet, neque
enim aliter hoc animal quam muliebris sexus enititur saepiusque etiam,
quanto est omnis rationis ignarum, laborat in partu. Quare veterinariae
medicinae prudens esse debet pecoris magister, ut si res exigat vel
integrum conceptum, cum transuersus haeret locis genitalibus, extrahat vel
ferro divisum citra matris perniciem partibus educat, quod Graeci vocant
embryoulkein. [17] Agnus autem, cum est editus, erigi debet atque uberibus
admoveri, tum eius diductum os pressis umectare papillis, ut condiscat
maternum trahere alimentum. Sed prius quam hoc fiat, exiguum lactis
emulgendum est, quod pastores colostram vocant; ea nisi aliquatenus
emittitur, nocet agno, qui primo biduo quo natus est cum matre claudatur,
ut ea foveat partum suum. [18] Mox deinde, quam diu non lascivit, obscuro
et calido septo custodiatur, postea luxuriantem virgea cum conparibus hara
claudi oportebit, ne velut puerili nimia exsultatione macescat, cavendumque
est, ut tenerior separetur a validioribus, quia robustus angit inbecillum.
[19] Satisque est mane, prius quam grex procedat in pascua, deinde etiam
crepusculo redeuntibus saturis ovibus admiscere agnos. Qui cum firmi esse
coeperunt, pascendi sunt intra stabulum cytiso vel Medica, tum etiam
furfuribus aut, si permittit annona, farina hordei vel erui. Deinde ubi
convaluerint, circa meridiem pratis aut novalibus villae continuis matres
admovendae sunt et a septo mittendi agni, ut condiscant foris pasci. [20]
De genere pabuli iam et ante diximus et nunc eorum, quae omissa sunt,
meminimus iucundissimas herbas esse, quae aratro proscissis arvis
nascantur, deinde quae pratis uligine carentibus, palustris silvestrisque
minime idoneas haberi. Nec tamen ulla sunt tam blanda pabula aut etiam
pascua, quorum gratia non exolescat usu continuo, nisi pecudum fastidio
pastor occurrerit praebito sale, quod velut aquae ac pabuli condimentum per
aestatem canalibus ligneis inpositum, cum e pastu redierunt oves, lambunt,
atque eo sapore cupidinem bibendi pascendique concipiunt. [21] At contra
penuriae hiemis succurritur obiectis intra tectum per praesepia cibis,
aluntur autem commodissime repositis ulmeis vel ex fraxino frondibus vel
autumnali faeno, quod cordum vocatur. Nam id mollius et ob hoc iucundius
est quam maturum. [22] Cytiso quoque et sativa vicia pulcherrime pascuntur,
necessariae tamen, ubi cetera defecerunt, etiam ex leguminibus paleae. Nam
per se hordeum vel fresa cum faba cicercula sumptuosior est, quam ut
suburbanis regionibus salubri pretio possit praeberi, sed sicubi vilitas
permittit, haut dubie est optima. [23] De temporibus autem pascendi et ad
aquam ducendi per aestatem non aliter sentio quam ut prodidit Maro:
Luciferi primo cum sidere frigida rura
carpamus, dum mane novum, dum gramina canent
et ros in tenera pecori gratissimus herba.
Inde ubi quarta sitim caeli collegerit hora,
ad puteos aut alta greges ad stagna
perducamus medioque die, ut idem, ad vallem
sicubi magna Iovis antiquo robore quercus
ingentis tendit ramos aut sicubi nigrum
ilicibus crebris atra nemus accubat umbra.
[24] Rursus deinde iam mitigato vapore compellamus aquam - etiam per
aestatem id faciendum est - et iterum in pabula producamus
solis ad occasum, cum frigidus aera vesper
temperat et saltus reficit iam roscida luna.
Sed observandum est sidus aestatis per emersum Caniculae, ut ante meridiem
grex in occidentem spectans agatur et in eam partem progrediatur, post
meridiem in orientem, si quidem plurimum refert, ne pascentium capita sint
adversa soli, qui plerumque nocet animalibus oriente praedicto sidere. [25]
Hieme et vere matutinis temporibus intra septa contineantur, dum dies arvis
gelicidia detrahat. Nam pruinosa [iis diebus] herba pecudi gravedinem
creat ventremque proluit, quare etiam frigidis umidisque temporibus anni
semel [tantum] die potestas aquae facienda est. Tum qui sequitur gregem
circumspectus ac vigilans - id quod omnibus et omnium quadripedum
custodibus praecipitur - magna clementia moderetur. [26] Idemque propior
quia silent et in agendis recipiendisque ovibus adclamatione ac baculo
minetur nec umquam telum emittat in eas neque ab his longius recedat nec
aut recubet aut considat. Nam nisi procedit, stare debet, quoniam quidem
custodis officium sublimem celsissimamque oculorum veluti speculam
desiderat, ut neque tardiores gravidas, dum cunctantur, neque agiles et
fetas, dum procurrunt, separari a ceteris sinat, ne fur aut bestia
halucinantem pastorem decipiat. Sed haec communia fere sunt in omni pecore
ovillo; nunc quae sunt generosi propria dicemus.
IV. DE OVIBVS TECTIS.
Graecum pecus, quod plerique Tarentinum vocant, nisi cum domini praesentia
est, vix expedit haberi, si quidem et curam et cibum maiorem desiderat. Nam
cum sit universum genus lanigerum ceteris pecudibus mollius, tum ex omnibus
Tarentinum est mollissimum, quod nullam domini aut magistrorum ineptiam
sustinet multoque minus avaritiam nec aestus nec frigoris patiens. [2] Raro
foris, plerumque domi alitur et est avidissimum cibi, cui si quid
detrahitur fraude vilici, clades sequitur gregem. Singula capita per hiemem
recte pascuntur ad praesepia tribus hordei vel frese cum suis valvulis
fabae aut cicerculae quattuor sextariis, ut et aridam frondem praebeas aut
siccam vel viridem Medicam cytisumve, tum etiam cordi feni septena pondo
aut leguminum paleas adfatim. [3] Minimus agnis vendundis in hac pecude nec
ullus lactis reditus haberi potest, nam et qui submoveri debent paucissimos
post dies, quam editi sunt, inmaturi fere mactantur, orbaeque natis suis
alienae suboli praebent ubera. Quippe singuli agni binis nutricibus
submittuntur nec quicquam subtrahi submissis expedit, quo saturior lactens
celeriter confirmetur et parta nutrici consociata minus laboret in
educatione fetus sui. Quam ob causam diligenti cura servandum est, ut et
suis cotidie matribus et alienis non amantibus agni subrumentur. [4] Plures
autem in eius modi gregibus quam in hirtis masculos enutrire oportet. Nam
prius quam feminas inire possint, mares castrati, cum bimatum expleverunt,
enecantur, et pelles eorum propter pulchritudinem lanae maiore pretio quam
alia vellera mercantibus traduntur. Liberis autem campis et omni surculo
ruboque vacantibus ovem Graecam pascere meminerimus, ne, ut supra dixi, et
lana carpatur et tegumen. [5] Nec tamen ea minus sedulam curam foris, quia
non cotidie procedit in pascua, sed maiorem domesticam postulat, nam
saepius detegenda et refrigeranda est, saepius eius lana deducenda vinoque
et oleo insucanda, non numquam etiam tota est eluenda, si diei permittit
apricitas, idque ter anno fieri sat est. Stabula vero frequenter everrenda
et purganda umorque omnis urinae deverrendus est, qui commodissime siccatur
perforatis tabulis, quibus ovilia consternuntur, ut grex supercubet. [6]
Nec tantum caeno aut stercore, sed exitiosis quoque serpentibus tecta
liberentur, quod ut fiat,
disce et odoratam stabulis incendere cedrum
galbaneoque agitare graves nidore chelydros.
Saepe sub inmotis praesepibus aut mala tactu
vipera delituit caelumque exterrita fugit
aut tecto adsuetus coluber.
Quare, ut idem iubet,
cape saxa manu, cape robora, pastor,
tollentemque minas et sibila colla tumentem
deice,
vel, ne istud cum periculo facere necesse sit, muliebris capillos aut
cervina saepius ure cornua, quorum odor maxime non patitur stabulis
praedictam pestem consistere. [7] Tonsurae certum tempus anni per omnes
regiones servari non potest, quoniam nec ubique tarde nec celeriter aestas
ingruit, et est modus optimus considerare tempestates, quibus ovis neque
frigus, si lanam detraxeris, neque aestum, si nondum detonderis, sentiat.
Verum ea quandoque detonsa fuerit, ungui debet tali medicamine: sucus
excocti lupini veterisque vini faex et amurca pari mensura miscentur eoque
liquamine tonsa ovis inbuitur, [8] atque ubi per triduum delibuto tergore
medicamina perbibit, quarto die, si est vicinia maris, ad litus deducta
mersatur, si minus, caelestis aqua sub dio salibus in hunc usum durata
paulum decoquitur eaque grex perluitur. Hoc modo curatum pecus toto anno
scabrum fieri non posse Celsus adfirmat, nec dubium est, quin etiam ob eam
rem lana quoque mollior atque prolixior renascatur.
V. MEDICINAE PECORIS OVILLI.
Et quoniam censuimus cultum curamque recte valentium, nunc quem ad modum
vitiis aut morbo laborantibus subveniundum sit, praecipiemus, quamquam pars
haec exordii paene tota iam exhausta est, cum de medicina maioris pecoris
priore libro disputaremus, quia cum sit fere eadem corporis natura minorum
maiorumque quadripedum, paucae parvaeque morborum et remediorum
differentiae possunt inveniri. Quae tamen quantulaecumque sunt, non
omittentur a nobis. [2] Si aegrotat universum pecus, ut et ante praecepimus
et nunc, quia remur esse maxime salutare, iterum adseveramus, in hoc casu
quod est remedium praesentissumum, pabula mutemus et aquationes totiusque
regionis alium quaeramus statum caeli curemusque, si ex calore et aestu
concepta pestis invasit, ut opaca rura, si invasit frigore, ut eligantur
aprica. [3] Sed modice ac sine festinatione prosequi pecus oportebit, ne
inbecillitas eius longis itineribus adgravetur, nec tamen in totum pigre ac
segniter agere. Nam quem ad modum fessas morbo pecudes vehementer agitare
et extendere non convenit, ita conducit mediocriter exercere et quasi
torpentis excitare nec pati veterno consenescere atque extingui. Cum deinde
grex ad locum fuerit perductus, in lacinias colonis distribuatur. [4] Nam
particulatim facilius quam universus convalescit, sive quia ipsius morbi
halitus minor est in exiguo numero seu quia expeditius cura maior adhibetur
paucioribus. Haec ergo et reliqua, ne nunc eadem repetamus, quae superiore
exordio percensuimus, observare debemus, si universae laborabunt, illa si
singulae. [5] Ovis frequentius quam ullum aliud animal infestatur scabie,
quae fere nascitur, sicut noster memorat poeta,
cum frigidus imber
altius ad vivum persedit et horrida cano
bruma gelu,
vel post tonsuram, si remedium praedicti medicaminis non adhibeas, si
aestivum sudorem mari vel flumine non abluas, si tonsum gregem patiaris
silvestribus spinis ac rubis sauciari, si stabulo utaris, in quo mulae aut
equi aut asini steterunt; praecipue tamen exiguitas cibi maciem, macies
autem scabiem facit. [6] Haec ubi coepit inrepere, sic intellegitur:
vitiosum locum pecudes aut morsu scalpunt aut cornu vel ungula tundunt aut
arbori adfricant parietibusve detergent. Quod ubi aliquam facientem
videris, conprehendere oportebit et lanam diducere, nam subest aspera cutis
et velut quaedam porrigo, cui primo quoque tempore occurrendum est, ne
totam progeniem coinquinet, si quidem celeriter cum et alia pecora tum
praecipue oves contagione vexentur. [7] Sunt autem conplura medicamina,
quae idcirco enumerabimus, non quia cunctis uti necesse sit, sed quia non
nullis regionibus quaedam reperiri nequeunt, ut ex pluribus aliquod
inventum remedio sit. Facit autem commode primum ea conpositio, quam paulo
ante demonstravimus, si ad faecem et amurcam sucumque decocti lupini
misceas portione aequa detritum album helleborum. [8] Potest etiam
scabritiem tollere sucus viridis cicutae, quae verno tempore, cum iam
caulem nec adhuc semina facit, decisa contunditur atque expressus umor eius
fictili vase reconditur duabus urnis liquoris admixto salis torridi
semodio. Quod ubi factum est, oblitum vas in stercilino defoditur ac toto
anno fimi vapore concoctum mox promitur tepefactumque medicamentum
inlinitur scabrae parti, quae tamen prius aspera testa defricta vel pumice
redulceratur. [9] Eidem remedio est amurca duabus partibus decocta, item
vetus hominis urina testis candentibus inusta. Quidam tamen hanc ipsam
subiectis ignibus quinta parte minuunt admiscentque mensura pari
sucum viridis cicutae, deinde singulis urnis eius liquaminis singulos
fricti salis sextarios infundunt. [10] Facit etiam sulpuris triti et picis
liquidae modus aequalis igne lento coctus, sed Georgicum carmen
adfirmat nullam esse praestantiorem medicinam,
quam si quis ferro potuit rescindere summum
ulceris os: alitur vitium vivitque tegendo.
Itaque reserandum est et ut cetera vulnera medicamentis curandum. subicit
deinde aeque prudenter, febricitantibus ovibus de talo vel inter duas
ungulas sanguinem emitti oportere, nam plurimum, inquit,
profuit incensos aestus avertere et inter
ima ferire pedis salientem sanguine venam.
[11] Nos etiam sub oculis et de auribus sanguinem detrahimus. Clavi
quoque dupliciter infestant ovem, sive cum subluvies atque intertrigo in
ipso discrimine ungulae nascitur, seu cum idem locus tuberculum habet,
cuius media fere parte canino similis exstat pilus eique subest vermiculus.
[12] Subluvies et intertrigo pice [per se] liquida vel alumine et sulpure
atque aceto mixtis litae eruentur vel tenero Punico malo, prius quam grana
faciat, cum alumine pinsito superfusoque aceto vel aeris rubigine infriata
vel conbusta galla cum austero vino levigata et inlita. [13] Tuberculum,
cui subest vermiculus, ferro quam cautissime circumsecari oportet, ne dum
amputatur etiam quod infra est animal vulneremus. Id enim cum sauciatur,
venenatam saniem mittit, quae respersum vulnus ita insanabile facit, ut
totus pes amputandus sit. Sed cum tuberculum diligenter circumcideris,
candens sevum vulneri per ardentem tedam instillato. [14] Ovem pulmonariam
similiter ut suem curari convenit inserta per auriculam radicula, quam
veterinarii consiliginem vocant. De ea iam diximus, cum maioris pecoris
medicinam traderemus. Sed is morbus aestate plerumque concipitur, si defuit
aqua, propter quod vaporibus omni quadripedi largius bibendi potestas danda
est. [15] Celso placet, si est in pulmonibus vitium, acris aceti tantum
dare, quantum ovis sustinere possit, vel humanae veteris urinae tepefactae
trium heminarum instar per sinistram narem corniculo infundere atque
axungiae sextantem faucibus inserere. [16] Est etiam insanabilis sacer
ignis, quam pusulam vocant pastores. Ea nisi conpescitur intra primam
pecudem, quae tali malo correpta est, universum gregem contagione
prosternit, si quidem nec medicamentorum nec ferri remedia patitur, nam
paene ad omnem tactum excandescit. Sola tamen fomenta non aspernatur lactis
caprini, quod infusum tactu suo velut eblanditur igneam saevitiam,
differens magis occidionem gregis quam prohibens. [17] Sed Aegyptiae gentis
auctor memorabilis Bolus Mendesius, cuius commenta, quae appellantur Graece
cheirokmeta, sub nomine Democriti falso produntur, censet propter hanc
pestem saepius ac diligenter ovium terga perspicere, ut si forte sit in
aliqua tale vitium deprehensum, confestim scrobem defodiamus in limine
stabuli et vivam pecudem, quae fuerit pusulosa, resupinam obruamus
patiamurque super obrutam meare totum gregem, quod eo facto morbus
propulsetur. [18] Bilis, aestivo tempore non minima pernicies, potione
depellitur humanae veteris urinae, quae ipsa remedio est etiam pecori
arquato. At si molesta pituita est, cunelae bubulae vel surculi nepetae
silvestris lana involuti naribus inseruntur versanturque, donec sternuat
ovis. Fracta pecudum non aliter quam hominum crura sanantur involuta lanis
oleo atque vino insucatis et mox circumdatis ferulis conligata. [19] Est
etiam gravis pernicies herbae sanguinariae, qua si pasta est ovis, toto
ventre distenditur contrahiturque et spumat et quaedam tenuia taetri odoris
excernit. Celeriter sanguinem mitti oportet sub cauda in ea parte, quae
proxima est clunibus, nec minus in labro superiore vena solvenda est.
Suspiriose laborantibus ovibus auriculae ferro rescindendae mutandaeque
regiones, quod in omnibus morbis ac pestibus fieri debere censemus. [20]
Agnis quoque succurrendum est vel febricitantibus vel aegritudine alia
defectis; qui ubi morbo laborant, admitti ad matres non debent, ne in eas
perniciem transferant. Itaque separatim mulgendae sunt oves, et caelestis
aqua pari mensura lacti miscenda est, atque ea potio febricitantibus danda.
Multi lacte caprino isdem medentur, quod per corniculum infunditur
faucibus. [21] Est etiam mentigo, quam pastores ostiginem vocant, mortifera
lactentibus. Ea plerumque fit, si per inprudentiam pastoris emissi agni vel
etiam haedi roscidas herbas depaverunt, quod minime committi oportet. Sed
cum id factum est, velut ignis sacer os atque labra foedis ulceribus
obsidet. [22] Remedio sunt hyssopum et sal aequis ponderibus contrita; nam
ea mixtura palatum atque lingua totumque os perfricatur. Mox ulcera
lavantur aceto et tunc pice liquida cum adipe suilla perlinuntur. Quibusdam
placet rubiginis aeneae tertiam partem duabus veteris axungiae portionibus
commiscere tepefactoque uti medicamine. Non nulli folia cupressi trita
miscent aquae et ita perluunt ulcera atque palatum. Castrationis autem
ratio iam tradita est, neque enim alia in agnis quam in maiore quadripede
servatur.
VI. DE CAPRIS.
Et quoniam de oviario satis dictum est, ad caprinum pecus nunc revertar.
Id autem genus dumeta potius quam campestrem situm desiderat asperisque
etiam locis ac silvestribus optime pascitur, nam nec rubos aversatur nec
vepribus offenditur et arbusculis frutectisque maxime gaudet. Ea sunt
arbutus atque alaternus cytisusque agrestis nec minus ilignei querneique
frutices, qui in altitudinem non prosilierunt. [2] Caper, cui sub maxillis
binae verruculae collo dependent, optimus habetur, amplissimi corporis,
cruribus crassis, plena et brevi cervice, flaccidis et praegravantibus
auribus, exiguo capite, [nigro] densoque et nitido atque longissimo pilo,
nam et ipse tondetur
usum in castrorum ac miseris velamina nautis.
[3] Est autem mensum septem satis habilis ad progenerandum, quoniam
inmodicus libidinis, dum adhuc uberibus alitur, matrem stupro supervenit et
ideo ante sex annos celeriter consenescit, quod inmatura veneris cupidine
primis pueritiae temporibus exhaustus est, itaque quinquennis parum idoneus
habetur feminis inplendis. [4] Capella praecipue probatur simillima hirco,
quem descripsimus, si etiam est uberis maximi et lactis abundantissimi.
Hanc pecudem mutilam parabimus quieto caeli statu, nam procelloso atque
imbrifero cornutam. Semper autem et omni regione maritos gregum mutilos
esse oportebit, quia cornuti fere perniciosi sunt propter petulantiam. [5]
Sed numerum generis huius maiorem quam centum capitum sub uno clauso non
expedit habere, cum lanigerae mille pariter commode stabulentur. Atque ubi
caprae primum conparantur, melius est unum gregem totum quam ex pluribus
particulatim mercari, ut nec in pastione separatim laciniae deducantur et
in caprili maiore concordia quiete consistant. Huic pecudi nocet aestus,
sed magis frigus, et praecipue fetae, quia gelicidiosior hiemps conceptum
vitiat. Nec tamen ea sola creant abortus, sed etiam glans cum citra
satietatem data est. Itaque nisi potest adfatim praeberi, non est gregi
permittenda. [6] Tempus admissurae per autumnum fere ante mensem Decembrem
praecipimus, ut iam propinquante vere gemmantibus frutectis, cum primum
silvae nova germinant fronde, partus edatur. Ipsum vero caprile vel
naturali saxo vel manu constratum eligi debet, quoniam huic pecori nihil
substernitur diligensque pastor cotidie stabulum converrit nec patitur
stercus aut umorem consistere lutumve fieri, quae cuncta sunt capris
inimica. [7] Parit autem, si est generosa proles, frequenter duos, non
numquam trigeminos. Pessima est fetura, cum matres binae ternos haedos
efficiunt; qui ubi editi sunt, eodem modo, quo agni educantur, nisi quod
magis haedorum lascivia conpescenda et artius cohibenda est. Tum super
lactis abundantiam samera vel cytisus aut hedera praebenda vel etiam
cacumina lentisci aliaeque tenues frondes obiciendae sunt. Sed ex geminis
singula capita, quae videntur esse robustiora, in supplementum gregis
reservantur, cetera mercantibus traduntur. [8] Anniculae vel bimae capellae
- nam utraque aetas partum edit - submitti haedum non oportet, neque enim
educare nisi trima debet. Sed anniculae confestim depellenda suboles, bimae
tam diu admittenda, dum possit esse vendibilis. Nec ultra octo annos matres
servandae sunt, quod adsiduo partu fatigatae steriles existant. [9]
Magister autem pecoris acer, durus, strenuus, laboris patientissimus,
alacer atque audax esse debet, ut qui per rupes, per solitudines, per
vepres facile vadat et non ut alterius generis pastores sequatur, sed
plerumque et antecedat gregem. Maxime strenuum pecus est capella
praecedens; subinde quae incedit compesci debet, ne procurrat, sed placide
ac lente pabuletur, ut et largi sit uberis et non strigosissimi corporis.
VII. MEDICINAE EARVM.
Atque alia genera pecorum, cum pestilentia vexantur, prius morbo et
languoribus macescunt, solae capellae quamvis optimae atque hilares subito
concidunt et velut aliqua ruina gregatim prosternantur. Id autem accidere
maxime solet ubertate pabuli, quam ob rem, dum adhuc paucas pestis
perculit, omnibus sanguis detrahendus nec toto die pascendae, sed mediis
quattuor horis intra saepta claudendae. [2] Sin alius languor infestat,
poculo medicantur harundinis et albae spinae radicibus, quas cum ferreis
pilis diligenter contudimus, admiscemus aquam pluviatilem solamque potandam
pecori praebemus. Quod si ea res aegritudinem non depellit, vendenda sunt
pecora vel, si neque id contingere potest, ferro necanda saliendaque. Mox
interposito spatio conveniet olim gregem reparare, nec tamen ante quam
pestilens tempus anni, sive id fuit hiemis, vertatur aestate sive autumnum
vere mutetur. [3] Cum vero singulae morbo laborabunt, eadem remedia, quae
etiam ovibus, adhibebimus. Nam cum distendetur aqua cutis, quod vitium
Graeci vocant hydropa, sub armo pellis leviter incisa perniciosum
transmittat umorem, tum factum vulnus pice liquida curetur. [4] Cum effetae
loca genitalia tumebunt aut secundae non responderint, defruti sextarius
vel, cum id defuerit, boni vini tantundem faucibus infundatur et naturalia
ceroto liquido repleantur. Sed ne nunc singula persequar, sicut in ovillo
pecore praedictum est, caprino medebimur.
VIII. DE CASEO FACIENDO.
Casei quoque faciendi non erit omittenda cura utique longinquis
regionibus, ubi mulctram devehere non expedit. Is porro si tenui liquore
conficitur, quam celerrime vendendus est, dum adhuc viridis sucum retinet,
si pingui et opimo, longiorem patitur custodiam. Sed lacte fieri debet
sincero et quam recentissimo - nam requietum vel aqua mixtum celeriter
acorem concipit - et id plerumque cogi agni aut haedi coagulo, quamvis
possit et agrestis cardui flore conduci et seminibus cneci nec minus
ficulneo lacte, quod emittit arbor, si eius virentem saucies corticem. [2]
Verum optimus caseus est, qui exiguum medicaminis habet. Minimum autem
coagulum recipit sinum lactis argentei pondus denarii, nec dubium quin fici
ramulis glaciatus caseus iucundissime sapiat. [3] Sed mulctra cum est
repleta lacte, non sine tepore aliquo debet esse, nec tamen admovenda est
flammis, ut quibusdam placet, sed haut procul igne constituenda, et
confestim cum concrevit liquor, in fiscellas aut in calathos vel formas
transferendus est. Nam maxime refert primo quoque tempore serum percolari
et a concreta materia separari. [4] Quam ob causam rustici ne patiantur
quidem sua sponte pigro umore defluere, sed cum paulo solidius caseus
factus est, pondera superponunt, quibus exprimatur serum; deinde ut formis
aut calathis exemptus est, opaco ac frigido loco, ne possit vitiari,
quamvis mundissimis tabulis conponitur, aspargitur tritis salibus, ut
exsudet acidum liquorem, atque ubi duratus est, vehementius premitur, ut
conspissetur, et rursus torrido sale contingitur rursusque ponderibus
condensatur. [5] Hoc cum per dies novem factum est, aqua dulci abluitur et
sub umbra cratibus in hoc factis ita ordinatur, ne alter alterum caseus
contingat et ut modice siccetur, deinde quo tenerior permaneat, clauso
neque ventis obnoxio loco stipatur per conplura tabulata. Sic neque
fistulosus neque salsus neque aridus provenit, quorum vitiorum primum solet
accidere si parum pressus, secundum si nimio sale inbutus, tertium si sole
exustus est. [6] Hoc genus casei potest etiam trans maria permitti; nam is,
qui recens intra paucos dies absumi debet, leviore cura conficitur, quippe
fiscellis exemptus in salem muriamque demittitur et mox in sole paulum
siccatur. Non nulli ante quam pecus numellis induant, virides pineas nuces
in mulctram demittunt et mox super eas emulgent nec separant, nisi cum
transmiserunt in formas coactam materiam. Ipsos quidam virides conterunt
nucleos et lacti permiscent atque ita congelant. [7] Sunt qui thymum
contritum cribroque colatum cum lacte cogant. Similiter qualiscumque velis
saporis efficere possis, adiecto quod elegeris condimento. Illa vero
notissima est ratio faciundi casei, quem dicimus manu pressum, namque is
paulum gelatus in mulctra, dum est tepefacta, rescinditur et fervente aqua
perfusus vel manu figuratur vel buxeis formis exprimitur. Est etiam non
ingrati saporis muria praeduratus atque ita malinis lignis vel culmi fumo
coloratus. Sed iam redeamus ad originem.
IX. DE SVBVS.
In omni genere quadripedum species maris diligenter eligitur, quoniam
frequentius patri similior est progenies quam matri. Quare etiam in suillo
pecore probandi sunt totius quidem corporis amplitudine eximii, sed qui
quadrati potius quam longi aut rotundi sint, ventre promisso, clunibus
vastis nec proinde cruribus aut ungulis proceris, amplae et glandulosae
cervicis, rostri brevis et resupini, maximeque ad rem pertinet quam
salacissimos esse ineuntes. [2] Ab annicula aetate commode progenerant, dum
quadrimatum agant, possunt tamen etiam semestres inplere feminam. Scrofae
probantur longissimi status, set ut sint reliquis membris similes
descriptis verribus. Si regio frigida et pruinosa est, quam durissimae
densaeque et nigrae setae grex eligendus est, si temperata atque aprica,
glabrum pecus vel etiam pistrinale album potest pasci. [3] Femina sus
habetur ad partus edendos idonea fere usque in annos septem, quae quanto
fecundior est celerius senescit. Annicula non inprobe concipit, sed iniri
debet mense Februario, quattuor quoque mensibus feta quinto parere, cum iam
herbae solidiores sunt, ut et firma lactis maturitas porcis contingat et,
cum desierint uberibus ali, stipula pascantur ceterisque leguminum caducis
frugibus. [4] Hoc autem fit longinquis regionibus, ubi nihil nisi
submittere expedit, nam suburbanis lactens porcus hara mutandus est; sic
enim mater non educando labori subtrahitur celeriusque iterum conceptum
partum edet, idque bis anno faciet. Mares vel cum primum ineunt semenstres
aut cum saepius progeneraverunt trimi aut quadrimi castrantur, ut possint
pinguescere. [5] Feminis quoque vulvae ferro exulcerantur et cicatricibus
clauduntur, ne sint genitales, quod facere non intellego quae ratio
compellat nisi penuria cibi. Nam ubi est ubertas pabuli, submittere prolem
semper expedit. [6] Omnem porro situm ruris pecus hoc usurpat, nam et
montibus et campis commode pascitur, melius tamen palustribus agris quam
sitientibus. Nemora sunt convenientissima, quae vestiuntur quercu, subere,
fago, cerris, ilicibus, oleastris, termitibus, corylis pomiferisque
silvestribus, ut sunt albae spinae, Graecae siliquae, iuniperus, lotus,
pampinus, cornus, arbutus, prunus et paliurus atque achrades piri. Haec
enim diversis temporibus mitescunt ac paene toto anno gregem saturant. [7]
At ubi penuria est arborum, terrenum pabulum consectabimur et sicco limosum
praeferemus, ut paludem rimentur effodiantque lumbricos atque in luto
volutentur, quod est huic pecudi gratissimum, quin et aquis abuti possint;
namque [et] id fecisse maxime aestate profuit et dulcis eruisse radiculas
aquatilis silvae, tamquam scirpi iuncique et degeneris harundinis, quam
vulgus cannam vocant. [8] Nam cultus quidem ager opimas reddit sues, cum
est graminosus et pluribus generibus pomorum consitus, ut per anni diversa
tempora mala, pruna, pirum, multiformes nuces ac ficum praebeat. Nec tamen
propter haec parcetur horreis, nam saepe de manu dandum est, cum foris
deficit pabulum, propter quod plurima glans vel cisternis in aquam vel fumo
tabulatis recondenda est. [9] Fabae quoque et similium leguminum, cum
vilitas permittit, facienda est potestas et utique vere, dum adhuc lactent
viridia pabula, quae subus plerumque nocent. Itaque mane, prius quam
procedant in pascua, conditivis cibis sustinendae sunt, ne inmaturis herbis
citetur alvus eoque vitio pecus emacietur, nec ut ceteri greges universi
claudi debent, sed per porticus harae faciendae sunt, quibus aut a partu
aut etiam praegnates includantur. Nam praecipue sues catervatim atque
inconditae, cum sint pariter inclusae, super alias aliae cubant et fetus
elidunt. [10] Quare, ut dixi, iunctae parietibus harae construendae sunt in
altitudinem pedum quattuor, ne sus transsilire septa queat; nam contegi non
debet, ut a superiore parte custos numerum porcorum recenseat et, si quem
decumbens mater oppresserit, cubanti subtrahat. Sit autem vigilax, inpiger,
industrius, navus; omnium quas pascit et matricum et minorum meminisse
debet, ut uniuscuiusque partum consideret. Semper observet enitentem
claudatque, ut in hara fetum edat. [11] Tum denotet protinus, quot et
quales sunt nati, et curet, ne quis sub nutrice aliena educetur, nam
facillime porci, si evaserint haram, miscent se, et scrofa cum decubuit
aeque alieno ac suo praebet ubera. [12] Itaque porculatoris maximum
officium est, ut unamquamque cum sua prole claudat. Qui si memoria
deficitur, quo minus agnoscat cuiusque progeniem, pice liquida eandem notam
scrofae et porcis inponat, sive per litteras sive per alias formas
unumquemque fetum cum matre distinguat. Nam in maiore numero diversis notis
opus est, ne confundatur memoria custodis. [13] At tamen quia id facere
gregibus amplis videtur operosum, commodissimum est haras ita fabricare, ut
limen earum in tantam altitudinem consurgat, quantam possit nutrix evadere,
lactens supergredi non possit. Sic nec alienus inrepit et in cubili suam
quisque matrem nidus exspectat, qui tamen non debet octo capitum numerum
excedere, non quia ignorem fecunditatem scrofarum maioris esse numeri, sed
quia celerrime fatiscit, quae pluris educat. Atque eae, quibus partus
submittitur, cocto sunt hordeo sustinendae, ne ad maciem summam perducantur
et ex ea ad aliquam perniciem. [14] Diligens autem porculator frequenter
suile converrit et saepius haras, nam quamvis praedictum animal in
pabulationem spurce versetur, mundissimum tamen cubile desiderat. Hic fere
cultus est suilli pecoris recte valentis; sequitur ut dicamus, quae sit
cura vitiosi.
X. MEDICINAE EARVM.
Febricitantium signa sunt, cum obstipae sues transversa capita ferunt ac
per pascua subito, cum paululum procurrerunt, consistunt et vertigine
correptae concidunt. [2] Earum notanda sunt capita, quam in partem
proclinent, ut ex diversa parte de auricula sanguinem mittamus. Item sub
cauda duobus digitis a clunibus intermissis venam feriamus, quae est in eo
loco satis ampla, eamque sarmento prius oportet verberari, deinde ab ictu
virgae tumentem ferro rescindi detractoque sanguine conligari saligneo
libro vel etiam ulmeo. [3] Quod cum fecerimus, uno aut altero die sub tecto
pecudem continebimus et aquam modice calidam quantam volent farinaeque
hordeaceae singulos sextarios praebebimus. Strumosis sub lingua sanguis
mittendus est, qui cum profluxerit, sale trito cum farina triticea
confricari totum os conveniet. Quidam praesentius putant esse remedium, cum
per cornum singulis ternos cyathos gari demittunt. Deinde fissas taleas
ferularum lineo funiculo religant et ita collo suspendunt, ut strumae
ferulis contingantur. [4] Nauseantibus quoque salutaris habetur eburnea
scobis sali fricto et fabae minute fresae conmixta ieiunisque prius quam in
pascua prodeant obiecta. Solet etiam universum pecus aegrotare, ita ut
emacietur nec cibos capiat productumque in pascua medio campo procumbat et
quodam veterno pressum somnos aestivo sub sole captet. [5] Quod cum facit,
totus grex tecto clauditur stabulo atque uno die abstinetur potione et
pabulo. Postridie radix anguinei cucumeris trita et conmixta cum aqua datur
sitientibus, quam cum pecudes biberunt, nausea correptae vomitant atque
expurgantur, omnique bile depulsa cicercula vel faba dura muria consparsa,
deinde sicut hominibus aqua calida potanda permittitur. [6] Sed cum omni
quadripedi per aestatem sitis sit infesta, tum suillo maxime est inimica.
Quare non ut capellam vel ovem sic et hoc animal bis aquam duci
praecipimus, sed si fieri potest, iuxta flumen aut stagnum per ortum
Caniculae detineri, quia cum sit aestuosissimum, non est contentum potione
aquae, nisi obesam inluviem atque distentam pabulis alvum demerserit ac
refrigeraverit, nec ulla re magis gaudet quam rivis atque caenoso lacu
volutari. [7] Quod si locorum situs repugnat, ut ita fieri possit, puteis
extracta et large canalibus inmissa praebenda sunt pocula, quibus nisi
adfatim satiantur, pulmonariae fiunt; isque morbus optime sanatur auriculis
inserta consiligine, de qua radicula diligenter ac saepius iam locuti
sumus. [8] Solet etiam vitiosi splenis dolor eas infestare, quod accidit,
cum siccitas magna provenit et, ut Bucolicum loquitur poema,
strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma.
Nam pecus insatiabile suis dulcedinem pabuli consectantur et supra modum
aestate splenis incremento laborant. Cui succurritur, si fabricentur
canales tamaricis et rusco repleanturque aqua et sitientibus admoveantur,
quippe ligni sucus medicabilis epotus intestinum tumorem compescit.
XI. DE CASTRATIONE.
Castrationis autem in hoc pecore duo tempora servantur, veris et autumni,
et eius administrandae duplex ratio: prima illa, quam iam tradidimus, cum
duobus vulneribus inpressis per unamquamque plagam singuli exprimuntur
testiculi, altera est speciosior, sed magis periculosa, quam tamen non
omittam. [2] Cum virilem partem utramque ferro reseratam detraxeris, per
inpressum vulnus scalpellum inserito et mediam quasi cutem, quae intervenit
duobus membris genitalibus, rescindito atque uncis digitis alterum quoque
testiculum educito; sic una fiet cicatrix adhibitis ceteris remediis, quae
prius docuimus. Illud autem, quod pertinet ad religionem patris familiae,
non reticendum putavi: [3] sunt quaedam scrofae, quae mandunt fetus suos,
quod cum fit, non habetur prodigium. Nam sues ex omnibus pecudibus
inpatientissimae famis aliquando sic indigent pabuli, ut non tantum
alienam, si liceat, subolem, sed etiam suam consumant.
XII. DE CANIBVS.
De armentis ceterisque pecudibus et magistris, per quos quadripedum greges
humana sollertia domi forisque curantur atque observantur, nisi fallor,
satis adcurate disserui. Nunc ut exordio priore sum pollicitus, de mutis
custodibus loquar, quamquam falso canis dicitur mutus custos. Nam quis
hominum clarius aut tanta vociferatione bestiam vel furem praedicat quam
iste latratu, quis famulus amantior domini, quis fidelior comes, quis
custos incorruptior, quis excubitor inveniri potest vigilantior, quis
denique ultor aut vindex constantior? Quare vel in primis hoc animal
mercari tuerique debet agricola, quod et villam et fructus familiamque et
pecora custodit. [2] Eius autem parandi tuendique triplex ratio est. Namque
unum genus adversus hominum insidias eligitur et id villam quaeque iuncta
sunt villae custodit, at alterum propellendis iniuriis hominum ac ferarum
et id observat domi stabulum, foris pecora pascentia; tertium venandi
gratia conparatur idque non solum nihil agricolam iuvat, sed et avocat
desidemque ab opere suo reddit. [3] De villatico igitur et pastorali
dicendum est, nam venaticus nihil pertinet ad nostram professionem. Villae
custos eligendus est amplissimi corporis, vasti latratus canorique, prius
ut auditu maleficum, deinde etiam conspectu terreat et tamen non numquam
nec visus quidem horribili fremitu suo fuget insidiantem. Sit autem coloris
unius, isque magis eligitur albus in pastorali, niger in villatico, nam
varius in neutro est laudabilis. Pastor album probat, quoniam est ferae
dissimilis, magnoque opus interdum discrimine est in propulsandis lupis sub
obscuro mane vel etiam crepusculo, ne pro bestia canem feriat. [4]
Villaticus, qui hominum maleficiis opponitur, sive luce clara fur advenit,
terribilior niger conspicitur, sive noctu, ne conspiciatur quidem propter
umbrae similitudinem, quam ob rem tectus tenebris canis tutiorem adcessum
habet ad insidiantem. Probatur quadratus potius quam longus aut brevis,
capite tam magno, ut corporis videatur pars maxima, deiectis et
propendentibus auribus, nigris vel glaucis oculis acri lumine radiantibus,
amplo villosoque pectore, latis armis, cruribus crassis et hirtis, cauda
brevi, vestigiorum articulis et unguibus amplissimis, qui Graece drakes
appellantur. Hic erit villatici status praecipue laudandus. [5] Mores autem
neque mitissimi nec rursus truces atque crudeles, quod illi furem quoque
adulantur, hi etiam domesticos invadunt. Satis est severos esse nec
blandos, ut non numquam etiam conservos iratius intuantur, semper
excandescant in exteros. Maxime autem debent in custodia vigilantes
conspici nec erronei, sed adsidui et circumspecti magis quam temerarii. Nam
illi, nisi quod certum conpererunt, non indicant, hi vano strepitu et falsa
suspicione concitantur. [6] Haec idcirco memoranda credidi, quia non natura
tantum, sed etiam disciplina mores facit, ut et, cum emendi potestas
fuerit, eius modi probemus et, cum educabimus domi natos, talibus
institutis formemus. [7] Nec multum refert, an villatici corporibus graves
et parum veloces sint; plus enim comminus et in gradu quam eminus et in
spatioso cursu facere debent. Nam semper circa septa et intra aedificium
consistunt, immo ne longius quidem recedere debent satisque pulchre
funguntur officio, si et advenientem sagaciter odorantur et latratu
conterrent nec patiuntur propius accedere vel constantius adpropinquantem
violenter invadunt. Primum est enim non adtemptari, secundum est lacessitum
fortiter et perseveranter vindicari. atque haec de domesticis custodibus,
illa de pastoralibus. [8] Pecuarius canis neque tam strigosus aut pernix
debet esse, quam qui dammas cervosque et velocissima sectantur animalia,
nec tam obesus aut gravis quam villae horreique custos; [9] sed et robustus
nihilo minus et aliquatenus promptus ac strenuus, quoniam et ad rixam
pugnamque nec minus ad cursum conparatur, cum et lupi repellere insidias et
raptorem ferum consequi fugientem praedamque excutere atque auferre debeat.
Quare status eius longior productiorque ad hos casus magis habilis est quam
brevis aut etiam quadratus, quoniam, ut dixi, non numquam necessitas exigit
celeritate bestiam consectandi. Ceteri artus similes membris villatici
canis aeque probantur. [10] Cibaria fere eadem sunt utrique generi
praebenda. Nam si tam laxa rura sunt, ut sustineant pecorum greges, omnis
sine discrimine hordeacea farina cum sero commode pascit. Sin autem surculo
consitus ager sine pascuo est, farreo vel triticeo pane satiandi sunt,
admixto tamen liquore coctae fabae, sed tepido, nam fervens rabiem creat.
[11] Huic quadripedi neque feminae neque mari nisi post annum permittenda
venus est, quae si teneris conceditur, carpit et corpus et vires animosque
degenerat. Primus effetae partus amovendus est, quoniam tiruncula nec recte
nutrit et educatio totius habitus aufert incrementum. Mares iuveniliter
usque in annos decem progenerant, post id tempus ineundis feminis non
videntur habiles, quoniam seniorum pigra suboles existit. Feminae
concipiunt usque in annos novem nec sunt utiles post decimum. [12] Catulos
sex mensibus primis, dum corroborentur, emitti non oportet nisi ad matrem
lusus ac lasciviae causa. Postea catenis per diem continendi et noctibus
solvendi, nec umquam eos, quorum generosam volumus indolem conservare,
patiemur alienae nutricis uberibus educari, quoniam semper et lac et
spiritus maternus longe magis ingenii atque incrementa corporis auget. [13]
Quod si et feta lacte deficitur, caprinum maxime conveniet praeberi
catulis, dum fiant mensum quattuor. Nominibus autem non longissimis
appellandi sunt, quo celerius quisque vocatus exaudiat, nec tamen
brevioribus quam quae duabus syllabis enuntiantur, sicuti Graecum est
skylax, Latinum Ferox, Graecum lakon, Latinum Celer, vel femina, ut sunt
Graeca spoude, alke, rome, Latina Lupa, Cerva, Tigris. [14] Catulorum
caudas post diem quadragensimum, quam sint editi, sic castrare conveniet.
Nervus est, qui per articulos spinae prorepit usque ad ultimam partem
caudae; is mordicus conprehensus et aliquatenus eductus abrumpitur, quo
facto neque in longitudinem cauda foedum capit incrementum, et, ut plurimi
pastores adfirmant, rabies arcetur, letifer morbus huic generi.
XIII. MEDICINAE EORVM.
Fere autem per aestatem sic muscis aures canum exulcerantur, saepe ut
totas amittant; quod ne fiat, amaris nucibus contritis linendae sunt. Quod
si ulceribus iam praeoccupatae fuerint, coctam picem liquidam suillae adipi
mixtam vulneribus stillari conveniet. Hoc eodem medicamine contacti ricini
decidunt, nam manu non sunt vellendi, ne, ut et ante praedixeram, faciant
ulcera. [2] Pulicosae cani remedia sunt sive cyminum tritum pari pondere
cum veratro aquaque mixtum et inlitum seu cucumeris anguinei sucus vel, si
haec non sunt, vetus amurca per totum corpus infusa. Si scabies infestavit,
gypsi et sesami tantundem conterito et cum pice liquida permisceto
vitiosamque partem linito, quod medicamentum putatur etiam hominibus esse
conveniens. Eadem pestis si fuerit vehementior, cedrino liquore aboletur;
reliqua vitia, sicut in ceteris animalibus praecepimus, curanda erunt. [3]
Hactenus de minore pecore. Mox de villaticis pastionibus, quae continent
volucrum pisciumque et silvestrium quadripedum curam, sequente volumine
praecipiemus.
|